15-16-njy sentýabrda Özbegistan Respublikasynyň Samarkant şäherinde Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasynyň (ŞHG) nobatdaky sammiti geçirilýär. Sammite hormatly myhman hökmünde Türkmenistanyň Prezidenti Serdar Berdimuhamedowyň hem gatnaşýar.
Özbegistandan ŞHG-niň milli utgaşdyryjysy Rahmatulla Nurimbetowyň — 26-njy awgustda geçirilen brifingde beren beýanatyna görä, sammite synçy ýurtlaryň —Belarusyň, Eýranyň we Mongoliýanyň döwlet Baştutanlary hem gatnaşýarlar.
Nobatdaky halkara forumyň çäklerinde daşary ýurtlaryň döwlet we hökümet Baştutanlarynyň ikitaraplaýyn duşuşyklarynyň geçirilmegi meýilleşdirilýär. Sammitiň çäklerinde Russiýa Federasiýasynyň Prezidenti Wladimir Putin Türkmenistanyň Prezidenti Serdar Berdimuhamedow bilen ikiçäk gepleşikleri geçirer. Duşuşygyň dowamynda türkmen-rus strategik hyzmatdaşlygynyň häzirki ýagdaýy we geljegi ara alnyp maslahatlaşylar.
Gadymy Samarkant şäherinde geçiriljek sammite guramanyň agzalary bolan Russiýanyň, Özbegistanyň, Hytaýyň, Gazagystanyň, Gyrgyzystanyň, Täjigistanyň Prezidentleri, Hindistanyň, Pakistanyň Premýer-ministrleri, gurama synçy döwletler bolan Belarusyň, Eýranyň, Mongoliýanyň Prezidentleri, şeýle-de sammite hormatly myhman hökmünde çagyrylan Türkmenistanyň, Türkiýäniň, Azerbaýjanyň Prezidentleri we Ermenistanyň Premýer-ministri gatnaşarlar.
Şu ýylyň 26-njy awgustynda Türkmenistanyň Prezidenti Serdar Berdimuhamedow Aşgabada gelen Özbegistan Respublikasynyň daşary işler ministri W.Norow we Özbegistan Respublikasynyň Prezidentiniň ýanyndaky Howpsuzlyk geňeşiniň sekretarynyň orunbasary, Özbegistan Respublikasynyň Prezidentiniň daşary syýasat meseleleri boýunça Ýörite wekili A.Kamilow bilen geçiren duşuşygynda Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasynyň nobatdaky sammitinde öňe sürüljek garaýyşlar boýunça pikir alyşypdylar.
2021-nji ýylyň sentýabr aýynyň 17-ne, 20 ýyl mundan ozal döredilen Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasyna agza ýurtlaryň döwlet Baştutanlarynyň ýübileý sammiti Täjigistanyň paýtagty Duşanbe şäherinde geçirilip, onda Katar döwleti, Müsür Arap Respublikasy we Saud Arabystany Patyşalygyna dialog boýunça hyzmatdaşy derejesini bermek baradaky resminamalar kabul edilipdi.
Türkmenistanyň şol wagtky Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedow hem Täjigistan Respublikasynyň paýtagty Duşanbe şäherinde geçirilýän Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasyna agza ýurtlaryň döwlet Baştutanlarynyň ýubileý sammitine hormatly myhman hökmünde gatnaşypdy.
Täjigistanyň Prezidenti Emomali Rahmonyň başlyklyk etmeginde “Kohi nowruz” köşgünde geçirilýän sammite – Gazagystanyň Prezidenti Kasym-Jomart Tokaýew, Gyrgyz Respublikasynyň Prezidenti Sadyr Žaparow, Pakistanyň Premýer-ministri Imran Han, Özbegistanyň Prezidenti Şawkat Mirziýoýew, Belarusyň Prezidenti Aleksandr Lukaşenko, Eýran Yslam Respublikasynyň Prezidenti Ebrahim Raisi şeýle-de Russiýanyň Prezidenti Wladimir Putin, Hytaý Halk Respublikasynyň Başlygy Si Szinpin we Hindistanyň Premýer-ministri Narendra Modi onlaýn tertipde gatnaşypdylar.
Mundan baş-da, bu sammitde BMG-niň Merkezi Aziýa üçin öňüni alyş diplomatiýasy boýunça Türkmenistandaky sebit merkeziniň ýolbaşçysy Natalýa German, Hytaýyň daşary işler ministri Wan I hem-de Russiýanyň daşary işler ministri Sergeý Lawrow dagylar bardy.
Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasy 21 ýyl bäri üstünlikli işleýär. ŞHG halkara hyzmatdaşlygynyň köp taraply gurluşynyň täsirli merkezlerinden biri bolup, Ýewraziýa sebitiniň howpsuzlygyny, durnukly durmuş-ykdysady ösüşini we umuman halkara parahatçylygy we durnuklylygy saklamaga möhüm goşant goşýar.
2021-nji ýylyň 25-nji noýabrynda Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň Başlygynyň orunbasary Serdar Berdimuhamedow sanly ulgam arkaly Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasyna agza döwletleriň hökümet Baştutanlarynyň Geňeşiniň ХХ ýubileý mejlisine gatnaşypdy.
2016-njy ýylda Türkmenistanyň şol wagtky Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedow Daşkentdäki Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasynyň Döwlet baştutanlarynyň geňeşiniň ýubileý ýygnagyna hormatly myhman hökmünde gatnaşypdy.
ŞHG-a degişli ýurtlaryň umumy meýdany 34 million km²-den gowrak, ýagny asewraziýanyň çäginiň 60% -inden gowrakdyr. ŞHG ýurtlarynyň umumy ilaty takmynan 3,4 milliard adama deňdir (2021), dünýä ilatynyň ýarysy]. Hytaýyň ykdysadyýeti, nominal jemi içerki önüm boýunça dünýäde ikinji ykdysadyýet, satyn alyş kuwwatynyň deňligi boýunça jemi içerki önüm boýunça (2014-nji ýyldan bäri); Hindistanyň ykdysadyýeti jemi içerki önüm (PPP) boýunça üçünji ýerde durýar.
Eýsem, bu guramanyň döredilmeginiň esasy sebäbi nämedekä?! Munuň üçin biz guramanyň döredilmeginden hem uzagrak döwre göz aýlalyň!
Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasyny döretmek üçin deslapky şertler XX asyryň 60-njy ýyllarynda, SSSR we HHR territorial dawalary çözmek üçin gepleşikler geçiripdi. Sowet Soýuzy dargansoň, gepleşiklere täze gatnaşyjylar Russiýanyň we Merkezi Aziýa döwletleriniň öňünde peýda boldy. HHR goňşy GDA döwletleri (Russiýa, Gazagystan, Gyrgyzystan we Täjigistan) bilen territorial dawalary çözenden soň sebit hyzmatdaşlygynyň mundan beýläk-de ösdürilmegi mümkinçiligi ýüze çykdy.
1996-njy ýylda “Şanhaý bäşligi” (Hytaý, Russiýa, Gazagystan, Gyrgyzystan we Täjigistan) döredildi. Şanhaýyň bäş ýyllyk gatnaşyjylary 1997-nji ýylda Moskwada, 1998-nji ýylda Alma-Ata (Gazagystan), 1999-njy ýylda Bişkek (Gyrgyzystan) we 2000-nji ýylda Duşanbe (Täjigistan) geçirildi. Bişkek sammitine çenli ministrleriň we bilermen toparlarynyň ýygnaklary bolupdy. Eýýäm täze halkara guramasy emele gelip başlapdy. Her ýurt tarapyndan bellenen milli koordinatorlar bardy.
2001-nji ýylyň 13-15-nji iýunynda Şanhaýda “Şanhaý forumy” ady bilen döwlet baştutanlarynyň ýygnagy geçirildi. Soňra gatnaşan bäş ýurt Özbegistany bu gurama kabul etdiler, bu guramanyň adynyň Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasy ýa-da “Şanhaý Altylygy” adyna üýtgedilmegine sebäp boldy.
2002-nji ýylyň iýun aýynda Sankt-Peterburgda döwlet baştutanlarynyň ýygnagy ŞHG-nyň institusionallaşdyrylmagyny dowam etdirdi. Guramanyň döredilmegi baradaky jarnamada, Russiýanyň Daşary işler ministri tarapyndan soňky syýasy resminama diýlip atlandyrylýan ŞHG-a agza döwletleriň döwlet baştutanlarynyň jarnamasy gol çekildi we ŞHG-nyň Düzgünnamasy – esasy kanuny resminama boldy.
Moskwa sammitiniň (2003-nji ýylyň 28-29-njy maýy) netijesinde Pekinde ýerleşýän ŞHG sekretariaty we Terrorçylyga garşy sebit gurluşy (RATS) döredildi (döretmek baradaky şertnama bir ýyl öň Sankt-Peterburgda gol çekildi). Gatnaşan ýurtlaryň ýolbaşçylary terrorçylyga we ekstremizme garşy göreş meselelerine ünsi çekipdiler. Şol döwürde gol çekilen 30 resminamanyň arasynda guramanyň edaralarynyň işini kesgitleýän düzgünler – Döwlet baştutanlary geňeşi, Hökümet baştutanlary geňeşi we Daşary işler ministrleri geňeşi baradaky düzgünler bar.
Moskwa sammitiniň netijesinde ŞHG-nyň guramaçylyk döwri tamamlandy we 2004-nji ýylyň 1-nji ýanwaryndan başlap, öz iş mehanizmleri, işgärleri we býudjeti bilen doly hukukly halkara gurluşy hökmünde işe başlady.
Daşkent sammitiniň (2004-nji ýylyň iýun aýy) netijesinde, ýygnagyň netijeleri barada Daşkent jarnamasy, ŞHG-nyň artykmaçlyklary we eldegrilmesizligi baradaky konwensiýa we başga-da birnäçe resminama gol çekildi. Mongoliýanyň täze agzasynyň synçy hökmünde kabul edilmegi sebäpli guramanyň düzümi giňeldi.
ŞHG-nyň döwlet baştutanlarynyň 2005-nji ýylda geçirilen mejlisinde täze şertnamalar we konwensiýalardan başga-da, Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasynyň Döwlet baştutanlarynyň Jarnamasyna gol çekildi.
Bişkek sammitiniň (2007-nji ýylyň awgust aýy) esasy jemleýji resminamalary “Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasynyň agza döwletleriniň uzak möhletleýin hoşniýetlilik, dostluk we hyzmatdaşlyk şertnamasy” we “agza döwletleriň baştutanlarynyň Bişkek jarnamasy” boldy. Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasynyň “. Foruma şeýle hem ŞHG-nyň synçy iki ýurdunyň prezidentleri – Mongoliýanyň prezidenti Nambaryn Enhbaýar we Eýranyň prezidenti Mahmud Ahmadinejad gatnaşypdy.
2009-njy ýylda Ýekaterinburgda geçirilen ýygnakda ŞHG-a agza ýurtlaryň baştutanlary Şri-Lanka we Belarusa ŞHG-nyň dialog hyzmatdaşy statusyny bermek kararyna gelindi.
2010-njy ýylyň 28-nji aprelinde Belarusa Belarus üçin bu statusy resmileşdiren ŞHG-nyň dialog hyzmatdaşy statusyny bermek barada Memoranduma gol çekildi.
2012-nji ýylyň 7-nji iýunynda ŞHG-a agza ýurtlaryň ýolbaşçylary Owganystana ŞHG-de synçy statusyny bermek we Türkiýä dialog hyzmatdaşy statusyny bermek kararyna gol çekdiler.
2015-nji ýylyň 10-njy iýulynda Hindistan we Päkistan ŞHG-na kabul edilmegiň tertibi başlanýar.
2017-nji ýylyň 9-njy iýunynda iki ýyldan hem az wagtyň içinde girmek üçin ähli zerur şertleri ýerine ýetirip, Hindistan we Päkistan bu gurama goşulýar.
ŞHG-nyň esasy maksatlary:
Guramanyň 2002-nji ýylyň 7-nji iýunyndaky tertipnama – ŞHG-nyň esasy maksatlary we wezipeleri:
- agza döwletleriň arasynda özara ynamy, dostlugy we hoşniýetliligi güýçlendirmek;
- sebitde parahatçylygy, howpsuzlygy we durnuklylygy saklamak we berkitmek, täze demokratik, adalatly we rasional syýasy we ykdysady halkara tertip-düzgüniň gurulmagyna ýardam bermek maksady bilen köp ugurly hyzmatdaşlygy ösdürmek;
- Terrorçylyga, separatizme we ekstremizme garşy ýüze çykmagy, neşe serişdelerinde we ýarag söwdasyna, transmilli jenaýat işleriniň beýleki görnüşlerine we bikanun migrasiýa garşy göreş;
- syýasy, söwda we ykdysady, goranmak, hukuk goraýjy, daşky gurşawy goramak, medeni, ylmy we tehniki, bilim, energiýa, ulag, karz we maliýe we umumy gyzyklanma döredýän beýleki ugurlarda netijeli sebit hyzmatdaşlygyny höweslendirmek;
- Agza döwletleriň halklarynyň derejesini yzygiderli ýokarlandyrmak we ýaşaýyş şertlerini gowulandyrmak maksady bilen deň hyzmatdaşlyga esaslanýan bilelikdäki hereketler arkaly sebitde hemmetaraplaýyn we deňagramly ykdysady ösüşi, sosial we medeni ösüşi ösdürmek;
- dünýä ykdysadyýetine integrasiýa çemeleşmelerini utgaşdyrmak;
- agza döwletleriň halkara borçnamalaryna we olaryň milli kanunçylygyna laýyklykda adam hukuklaryny we esasy azatlyklary öňe sürmek;
- beýleki döwletler we halkara guramalar bilen gatnaşyklary goldamak we ösdürmek;
- halkara konfliktleriň öňüni almak we olaryň parahatçylykly çözülmegi;
Guramanyň içindäki düzümler.
- Döwlet baştutanlary geňeşi (CHS);
- Hökümet baştutanlary geňeşi (CGP);
- Daşary işler ministrleri geňeşi (CMFA);
- Ministrlikleriň we bölümleriň ýolbaşçylarynyň ýygnaklary;
- Milli utgaşdyryjylar geňeşi (CNC);
- Terrorçylyga garşy sebit gurluşy (RATS);
- Sekretariat Baş sekretaryň ýolbaşçylygyndaky hemişelik dolandyryş edarasydyr (2015-nji ýyldan bäri Täjigistan Respublikasynyň wekili R.K.Alimow).
- Bankara birleşigi (IBO);
Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasynyň guramaçylyk gurluşy:
Döwlet baştutanlaryň geňeşi (CHS) ŞHG-nyň ýokary guramasydyr. Guramanyň işiniň ileri tutulýan ugurlaryny we esasy ugurlaryny kesgitleýär, içerki gurluşynyň we işleýşiniň, beýleki döwletler we halkara guramalar bilen gatnaşygynyň esasy meselelerini çözýär, şeýle hem iň möhüm halkara meselelerine seredýär. Geňeş ýylda bir gezek yzygiderli ýygnak geçirýär.
Daşary işler ministrleri geňeşi (CMFA) Guramanyň häzirki işine, şol sanda CHS ýygnagyny taýýarlamaga degişli meselelere seredýär we çözýär, guramanyň kararlaryny ýerine ýetirmek we ŞHG-nyň çäginde halkara boýunça geňeşmeler geçirmek üçin çäreleri görýär meseleleri. Düzgünnama laýyklykda daşarky aragatnaşyklary amala aşyrmakda Gurama wekilçilik edýär.
Sekretariat ŞHG-nyň hemişelik dolandyryş edarasydyr. Sekretariata CHS (döwlet baştutanlaryň geňeşi) tarapyndan tassyklanan Baş sekretar ýolbaşçylyk edýär. Baş sekretar, ŞHG-na agza döwletleriň raýatlarynyň arasynda aýlanmak esasynda, agza döwletleriň atlarynyň rus elipbiý tertibinde üç ýyl möhlet bilen başga möhletiň uzaldylmagyna hukugy bolmazdan bellenilýär.
Milli utgaşdyryjylar geňeşi (CNC) guramanyň häzirki işini utgaşdyrýar we dolandyrýar, CHS, CHP we ministrler geňeşiniň mejlislerine zerur taýýarlyklary geçirýär. Halk Komissarlary Geňeşi ýylda azyndan üç gezek ýygnanyşýar.
Dalaşgär agzalar, synçy ýurtlar we dialog hyzmatdaşlary
Merkezi Aziýa sebitiniň beýleki ýurtlarynyň arasynda Mongoliýa Daşkentde (2004) sammitinde synçy ýurt statusyny alan ilkinji ýurt boldy. 2012-nji ýylyň 7-nji iýunynda Pekinde geçirilen sammitde Owganystan synçy statusyny aldy. Ahyrynda, Ufadaky ýygnakdan soň (2015-nji ýylyň iýuly), bu statusyň Belarusa berlendigi habar berildi.
2011-nji ýylyň oktýabr aýynda Türkiýe Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasyna hyzmatdaş statusy üçin resmi haýyş bilen ýüz tutdy. 2012-nji ýylyň 7-nji iýunynda ŞHG CHS Owganystana synçy statusyny we Türkiýä gepleşik hyzmatdaş statusyny bermek kararyna geldi.
2012-nji ýylyň awgust aýynda Ukrainanyň prezidenti ŞHG-de synçy ýurt bolmak isleýändigini mälim etdi.
2015-nji ýylyň 13-nji fewralynda Siriýa synçy hökmünde Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasyna gatnaşmak üçin ýüz tutýar. Şeýle hem guramanyň Azerbaýjandan, Ermenistandan, Bangladeşden we Nepaldan synçy statusy almak üçin arzalar gelipdi.
2015-nji ýylyň 10-njy iýulynda Hindistan we Päkistan gurama agza boldy, Belarusiýa ŞHG-de synçy boldy, Azerbaýjan, Ermenistan, Kamboja we Nepal indi guramanyň dialog hyzmatdaşlary boldylar.
2021-nji ýylyň 17-nji sentýabrynda Duşanbe şäherinde geçirilen sammitde Eýrany guramanyň doly agzasy hökmünde kabul etmegiň we Müsüre, Katara we Saud Arabystanyna dialog hyzmatdaşy statusyny bermegiň prosedurasynyň başlandygy yglan edildi.
Ykdysady hyzmatdaşlyk
ŞHG-nyň ilkibaşda goňşy döwletleriň serhetlerini bilelikde goramak maksady bilen döredilendigine garamazdan, derrew diýen ýaly işi ykdysady ünsi çekdi. ŞHG-nyň işine başlandan birnäçe aý soň, Alma-Atada geçirilen ilkinji ýygnagynda Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasynyň agza döwletleriniň premýer-ministrleri sebit söwda we ykdysady hyzmatdaşlygy, ŞHG-nyň ösüşi we beýleki meseleleri ara alyp maslahatlaşdylar. 2003-nji ýylyň sentýabr aýynda ŞHG-a agza ýurtlaryň hökümet baştutanlary 20 ýyllyk köptaraplaýyn söwda we ykdysady hyzmatdaşlyk maksatnamasyna gol çekdiler.
Medeni we ynsanperwer hyzmatdaşlygy
ŞHG-ny döretmek baradaky Jarnamada gatnaşyjy ýurtlar medeni hyzmatdaşlygy ösdürmegiň zerurdygyny mälim etdiler.
Gatnaşan ýurtlaryň medeniýet ministrleri Pekinde ilkinji gezek 2002-nji ýylyň 12-nji aprelinde duşuşdy. Ştatlaryň hökümetleri Medeniýet günleriniň geçirilmegine, sungat toparlarynyň we sungat işgärleriniň gatnaşmagyna işjeň goldaw berdiler. Şol günden başlap gumanitar hyzmatdaşlyk kem-kemden güýçlendi: ŞHG-a agza ýurtlaryň möhüm taryhy senelerine gabat gelýän bilelikdäki çäreler geçirilýär, talyplar we mugallymlar bilen alyş-çalyş edilýär we bilelikdäki okuw merkezlerini döretmek synanyşyklary edilýär. 2008-nji ýylda ŞHG uniwersiteti sebitleýin gözleg, maglumat tehnologiýasy, nanotehnologiýa, energiýa we ekologiýa ugurlarynda gözleg geçirýän uniwersitetleriň esasynda ýeke-täk tor bilim giňişligi hökmünde döredildi.
Seýli ARYŞOW,
Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň
Halkara gatnaşyklary institutynyň 5-nji ýyl talyby.