Häzirki döwürde ösümlikleriň ýaşaýşyny, ösüşini, köpelişini, peýdasyny, zyýanyny, daşky şertleriň dürli täsirlerini köp sanly bilermenler tarapyndan öwrenildi. Ösümlikleriň duýmak, syzmak, goranmak, habar bermek ýaly häsiýetlerini öwrenýän ylmyň bir ugury bar. Oňa “Fitopsihologiýa” diýlip, ösümlikleriň psihologiýasyny öwrenýär. Fitopsihologiýa — janly obýektlerden köplenç adamdan gelýän maglumatlary ösümlikleriň kabul edişini we jogap reaksiýalaryny berişini öwrenýän ylymdyr. Ylmy edebiýatlarda fitopsihologiýa “Psihologobotanika” hem diýilýär.
Ösümlikleriň psihiki ukyplaryny ýa-da Fitopsihologiýa ylmyny ilkinji bolup amerikan alymy 1966-njy ýylyň 2-nji fewralynda Kliw Bakster esaslandyrýar. Şol gün alym ilkinji gezek otag ösümliginde “Poligraf” enjamynyň berkitýär. “Poligraf” enjamyny esasan jenaýatçylar sorag edilende ulanylýar, başgaça bu enjama “ýalany aýan ediji enjam” diýilýär. Otag ösümligine suw we iýmit maddalar berilende, otly çöp bilen ýakylanda, galam bilen dürtülende, sowuk howa täsir etdirilende enjamyň görkezijisi üýtgeýär we ýazgy edýär. Şeýlelik-de Kliw Bakster ylmy barlaglarynda ösümlikleriň dürli täsirleri duýmak ukybynyň bardygyny anyklaýar.
Ösümlikler beýleki organizmler ýaly howp abansa gaçyp, gizlenip bilmeýär. Şol sebäpli olar taryhy ösüşiniň dowamynda özboluşly gorag ulgamyny emele getiripdirler. Muňa mysal edip, ABŞ-nyň demirgazyk günbatarynda Waşington ştatyň Sietle şäheriniň golaýyndaky tokaýlarda iki sany Amerikan himigi gözegçilik geçirýär. Barlaglaryň dowamynda söwüt we berýoza tokaýlarynda zyýankeşleriň sany artyp, agaç ýapraklaryna köpçülikleýin zyýan ýetirýändiklerine duş gelipdirler. Mundan başga-da hadysanyň dowamynda mör – möjekler belli bir wagt aralygyndan soň gyrylmaga başlapdyrlar. Şol bir wagtyň özünde tokaý howasynyň düzüminde etilen gazynyň mukdary artypdyr. Bu hadysa doly we anyk baha bermek üçin tejribehana seljermesini geçirýärler. Netije-de agaçlar mör-möjekleriň köpçülikleýin çozuşundan soň ýapragyň proteýin düzümini üýtgedip, zyýankeş üçin ýaramsyz görnüşe geçipdir. Etilen gazyny artykmaç bölüp çykarmak arkaly daş töwerekdäki agaçlara zyýankeşleriň köpçülikleýin çozuşy barada habar beripdir. Sebäbi belli bir daşlykda ýerleşen agaçlar hem proteýin düzümini üýtgedip başlapdyrlar. Hat-da ol ýerde zyýankeşler hasaba alynmady. Bu hadysany habar bermek arkaly beýleki agaçlar gorag ulgamyny emele getiripdirler.
Şeýlelik-de ýokarda getirilen mysallarda bellenişi ýaly, ösümlikleriň ýokary nerw ulgamy, gulagy, burny, gözi, agzy, aýagy eli bolmasada ösüp oturan ýerinde şol funksiýalary ýerine ýetirmek ukybynyň bardygy hakynda ylmy barlaglar alnyp baryldy. Şunuň ýaly duýmak we jogap reaksiýasyny bermek ukybynyň bardygy hakynda Russiýa döwletiniň “Umumy we pedagogiki psihologiýany” öwrenýän institutyň profesory W.N. Puşkin ösümlikler bilen birnäçe synaglary geçirýär. Netije-de janlylaryň arasyndaky baglanşyk nerw ulgamy ýok bolsa hem biri-biri bilen öýjük derejesinde ýüze çykýar diýip, belleýär. W.N. Puşkin adam bilen ösümligiň arasyndaky synag geçirýär. Ýagny adama gipnoz usuly bilen dürli emosional pikirleri ýükleýär. Synag geçirilen ýerden 80 sm daşlykda ýörite enjamlara berkidilen otag ösümligini ýerleşdirýärler. Barlaglaryň netijesinde adamyň otrisatel emosional duýgularyny ösümlik organizmine täsir edendigni enjam hasaba alypdyr. Adamyň nerw ulgamynyň we ösümlik öýjüginiň arasynda informasion baglanşygynyň bardygyny hasaba alypdyrlar. Bu iki ulgamyň arasyndaky baglanşygyň esasy sebäbi ýer togalagynda janly organizmleriň ilkinji başlangyjyny DNK molekulasyndan gözbaş alýandygy bilen düşündirýär.
Fitopsihologlaryň aýtmagyna görä ösümliklere gowy ideg etmek bilen çäklenmän her bir ösümlige indiwidual çemeleşmeli diýip, belläp geçýärler. Muňa mysal edip, gök bakja ekinlerde synag geçirenlerinde dürli görkezijileri ýüze çykarypdyrlar.
Hyýar we käşir – olara rahat we ýumşak häsiýetli uly ýaşly zenanlar aýratyn hem ene mamalarymyz ideg etseler has ýokary hasyl beripdir. Sebäbi hyýar we käşir ekinleri sesi, gala-gopluga çydamsyz. Çagalaryň köp ýerlerinde we gaty sesli ýerlerde ösüşi pes bolupdyr.
Şibit (ukrop), badyýan (petruşka), guzygulak ýapragy (salat), garauk (seldereý) ýaly gök ekinlere erkek adamlaryň ideg edenleri, has-da oňat ösüp boý alypdyr. Gök massasy artýar we ýakymly ysly bolýar. Hat-da gök otlar ýolunup alynandan soň hem uzak wagt terligini saklapdyr.
Hyýar kädi (kabaçki) we ýyldyz kädi ýa-da äşe patmanyň ýumrugy (patison) bu ekinler çişik, daýaw adamlary halaýarlar .
Şalgam, rediska ekinleri ösdürip ýetişdirilende erbet sözlere ýarmaz täsir edipdir. Olar gaty we ajy bolupdyr.
Sogan ekini tebigy owadan gyzlary halaýar. Eger – de sogan ösdürilip ýetişdirilende ideg edýän gyzlar bezeg üçin bir azajyk reňk ulanan hem bolsa soganda gorky duýgysy ýüze çykýar. Netije-de sogan gaty we iýmitlik üçin ýaramsyz bolýar.
Pomidor – iň şadyýan ekin hasaplapdyrlar. Sazy söýýär we gaharjaň erbet häsiýetli adamlary halamaýar. Her gün iki sagat saz goýberilse hasyly iki esse ýokary berýär.
Kelem – bu ekin söhbetdeş we syrdaş bolmagy halaýar. Keleme hemme zady gürrüň berseň bolýar. Ol uly gyzyklanma bilen diňlär we minnetdarlyk hökmünde uly dykyz kelleli we süýji kelem emele getirer.
Kartofel – bu ekin kän bir idege mätäç däl. Oňa süýji mylaýym sözleri aýtmak ýeterlik. Haçan-da hasyla duran döwri. Aýratyn hem owadanjam, mähribanym, aýym we şuňa meňzeş sözler bilen ýüzlenenden soň kartofel buz ýaly erär. Netije-de biziň saçagymyzda örän süýji kartofel bolar.
Burç we badamjan örän ynjyk ekin. Iň gowysy degmeli däl . Olaryň ösüşini tiz – tizden barlansa gülleri tozanlanman galýar.
Şeýlelik-de ösümlikler janly organizimler bolup adamyň emosional duýgularyny kabul edýär edil bir ynsanyň beýleki bir ynsana nähili duýgulary bildirşi ýaly. Ösümlik ynsan we beýleki organizmler bilen hem habarlaşmak ukybynyň bardygy ylymda belli zat. Şol sebäpden şunuň ýaly täsin açyşlara ösümliklere ideg edenmizden soňra ylmyň şu ugryna ynanyp başlarys!
Maýa HAJYÝEWA,
Türkmen oba hojalyk institutynyň Bagbançylyk we gök ekerançylyk kafedrasynyň mugallymy.