Ösümlikler özboluşly täsin janly organizmler. Olaryň köp sanly üýtgeşik häsýetleri bilen beýleki organizmlerden tapawutlanýar. Şol täsin hadysanyň biri hem ösümlikleriň zarbykma häsiýetidir. Zarbykma diýmek daşky şertleriň täsirinde janly bedenlerde bolup geçýän ýöriteleşen hadysasydyr. Ýagny ylmy edebiýatlarda “stress” häsiýeti diýilýär. Bu alamaty ilkinji bolup Kanadaly alym G.Selýe 1930-njy ýylda medisina ylmyna zarbykma (ýa-da “stress”) düşünjesini girizýär.
Adam we haýwan organizmlerinde zarbykmanyň ýüze çykmagy madda çalşygyny işjeňleşdirýär. Muňa mysal edip haýsydyr bir şertiň täsirinde ganyň düzminde adrenaliniň köpelmegi bilen ýüregiň urşy çaltlanýar we gan basyşy ýokarlanýar .
Diýmek bu hadysa diňe bir adamlarda we haýwanlarda bolup geçmän, eýsem ösümliklerde hem ýüze çykýar. Ýöne bu hadysanyň geçmegi ösümliklerde mümkin däl ýaly görünýär. Sebäbi ösümliklerde nerw ulgamy, gan aýlanyş ulgamlary ýokdyr. Zarbykmanyň ösümliklerde geçişini 1973-nji ýylda R.W. Hiron, S.T.S.Wright gözegçilik edýärler. Olar ýaşajyk nohut nahallaryna 38 gradus bolan gyzgyn howany täsir etdirýärler. 12-30 minutdan soň nohudyň ýapraklary solýar (2-nji surat). Bu ýagdaý zarbykmanyň ilkinji alamatynyň ýüze çykandygyna tejribesinde gözegçilik edýärler. Tejribäniň dowamynda ösümlige 90 minutlap üznüksiz ýyly howa täsir etdirilmegi netijesinde nohudyň ýapraklary ýene-de öňki ter ýagdaýyny dikeldýär (3-nji surat). Ýagny ösümlikde uýgunlaşma (adaptasiýa) häsiýeti ýüze çykypdyr.
1-nji surat 2-nji surat 3-nji surat
Adamlardan we haýwanlardan tapawutlykda ösümliklerde amatsyz ýaşaýyş şertleri ýüze çyksa olar işjeňligini peseldýärler. Sebäbi ösümlik alyş – çalşygyny peseldýän absis kislotasynyň mukdary artýar. Munuň aýdyň mysaly güýz aýlarynda ösümlikleriň ýapraklaryň dökülmegi, ýa-da howanyň gyzmagy bilen çöl ösümlikleriniň ýer üsti böleginiň guramagyny aýtmak bolýar.
Ösümliklerde zarbykma hadysasyny ýüze çykarýan şertlere yzgaryň artykmaçlygy ýa-da ýetmezçiligi, ýagtylyk, ýylylyk, radiaktiw şöhlelenme, mehaniki täsirler, duzlar, gazlar, gerbisidler, inseksidler, fungisidler, önümçilik galyndylary, kesel dörediji organizmler, zyýankeşler we şuňa meňzeşler degişlidir.
Ösümlikleriň zarbykma durnuklylygy organizmiň hususy ýaşaýyş döwri bilen baglanyşyklydyr. Zarbykma has durnukly döwri organizmiň dynçlyk döwri ýagny tohum, soganlyk, kornewişe döwürleri hasaplanýar. Daşky şertlere has durnuksyz döwri, ösümligiň ýaňy gögerip başlan döwridir. Bu döwürde ösümligiň öser ýapraklaryna ýarmaz şertler has köp täsir edýär. Ýöne ösümligiň ösmegi bilen onuň ýaramaz şertlere durnuklylygy ýüze çykaryp başlaýar. Daşky gurşawyň ýaramaz şertlerine garşy durmaklyk bolsa, tohum emele gelmek bilen has hem durnuklaşýar. Emma tohum emele gelýänçä ösümlik üçin howplydyr. Sebäbi şol döwürde organizmde madda çalşygy peselýär.
Şeýlelik-de ösümlikler tebigatyň täsirine garşy durmaga ukyplydyr. Sebäbi olaryň goranyş ukyplarynyň dürli görnüşlerini uzak ýyllaryň dowamynda ýüze çykarypdyrlar. Olara ýapragyň üst ýüzüni örtüji maddasy, tikenler, tüýjagazlar, suwy köp ýitirilmezlik üçin agyzjyklaryň ýapylmagy, gorag beloklary, fitonsidleri, ýaprak tüýjagazlary, mumlary mysal getirmek bolýar.
Ösümlikleriň şunuň ýaly häsiýetleriniň bolmagy,olaryň gurluşunyň kämilleşmegine, ýaramaz şertlere bolan durnukly görnüşleriniň köpdürlüliginiň ýüze çykmagyna we häzirki döwre çenli ýetip gelmegine getirdi.
Maýa HAJYÝEWA,
Türkmen oba hojalyk institutynyň Bagbançylyk we gök ekerançylyk kafedrasynyň mugallymy.