“Makul Iňlisçe–türkmençe” sözlüginiň neşir edilmegi we giňden elýeter bolmagy türkmen diliniň çeşmeleri taryhynda möhüm waka bolup durýar. 16500-den gowrak iňlis dilindäki sözleri we müňlerçe türkmen dilindäki terjimeleri özünde jemleýän bu sözlük gerimi boýunça haýran galdyryjy bolup durýar. “Makul sözlük” diňe gündelik durmuşdan däl, eýsem hukuk, lukmançylyk, işewürlik, sport hem-de emeli aň ýaly çalt ösýän ugurlardan hem sözleri öz içine alýar. Işjeň dil täze hakykatlara uýgunlaşmaly, bu sözlük bolsa türkmen diliniň hut şeýdip bilýändigini görkezýär.
ABŞ-da ýigrimi ýyldan gowrak wagt bäri ýaşaýan ene dili türkmen bolan bir adam hökmünde men bu işe şahsy taýdan çuňňur hormat bilen garaýaryn. Iňlis dilinde doktorlyk dissertasiýamy gutaranymda, ýöriteleşdirilen akademiki düşünjeleri türkmençä terjime etmegiň nähili kynçylyk döredýändigini gönüden-göni başdan geçirdim. Gözleglerimi türkmen kärdeşlerime düşündirmek — ýa-da olary düýbünden türkmen dilinde düşündirmegi göz öňüne getirmek — köplenç kynçylykly boldy, sebäbi zerur sözler ýokdy ýa-da anyk däldi. Şonuň üçin “Makul sözlük” diňe bir salgylanma guraly bolman, eýsem türkmen dilini iňlisçedäki baý many hem-de beýan derejesine golaýlaşdyrýan, ylymda, hukukda, tehnologiýada we jemgyýet ylymlarynda çylşyrymly düşünjeleri ýetirmäge mümkinçilik berýän bir köprüdir.
Onuň terjimelerine mysal hökmünde sözlügiň böleklerine ýakyndan seredenimizde gerimi aýdyň görünýär. Tehnologiýa ugrunda ol “user experience” (ulanyjynyň tejribesi, UX), “artificial intelligence” (emeli aň) we “decacorn” (bahasy 10 milliard amerikan dollaryndan geçýän kompaniýa) ýaly düşünjeleri öz içine alýar, türkmen dilini häzirki iş we tehnologiýa diline baglanyşdyrýar.
Ylymlarda bolsa “standard deviation” (standart çykgyt), “distribution” (ýaýradyş) we “variable” (üýtgeýän ululyk) ýaly statistiki esaslar görkezilýär. Şeýle-de sözlük gündelik dilde ulanylýan şekilnama baýlygyny hem saklaýar: “odds and ends” diýen düşünjäniň “galan-gaçak” görnüşinde terjime edilmegi dürli-dümen zatlary aňladyp, iňlis dilindäki many çalşygyny gorap saklaýar.
Şeýle hem sözlügiň çap görnüşi bilen sanly görnüşiniň utgaşmagy aýratyn möhümdir. Elýeter nusganyň özboluşly ähmiýeti bar: kitap elinde saklananda dilimiziň agyrlygyna we baryna duýulýar, ony stol başynda, synplarda we kitaphanalarda görmek mümkin bolýar. Sanly görnüşi bolsa — sesli düşündirişler, suratlandyrylan we çagalar üçin oýun görnüşindäki sözlükler, bilingual nakyllar we dialog nusgalary bilen — häzirki döwrüň öwrenijileriniň zerurlyklaryna laýyk gelýär. Ýaşlara niýetlenen mazmunlaryň bu görnüşlerde ýerleşdirilmegi ýaşlaryň irki gatnaşygy üçin mümkinçilik döredýär we ýaş nesilleri türkmen diline we kimligine ýaşyna laýyk we interaktiw ýollar arkaly baglanyşdyrýar.
Bu sözlügiň täsiri diňe Türkmenistandan has giňdir. Düýnýäniň dürli ýurtlaryna ýaýran türkmen jemgyýetleri üçin ol umumy salgylanma nokady bolup hyzmat edýär. Daşary ýurtlarda ýaşaýanlar üçin ata Watany bilen baglanyşygy güýçlendirýär; iňlis dilinde gürleýän we türkmençe öwrenmek isleýänler üçin bolsa ygtybarly başlangyç nokadyny berýär. Onuň goşandy sanly döwürde aýratyn möhümdir. Sosial media sahypalary aragatnaşygy güýçlendirýän bolsa-da, köplenç gysgaldylan we resmi däl ulanyşy höweslendirýär, bu bolsa dil kadalaryna zeper ýetirip biler. Şonuň üçin giňden elýeter bolan şeýle iş dilimiziň dogrylygyny gorap saklaýan, dogry ulanylyşy görkezýän we baýlygyny dolulygyna görkezýän möhüm deňagramlylyk döredýär.
Geljekde ädimleriň biri diňe bir türkmençe–iňlisçe sözlügi däl, eýsem türkmen diliniň ýöriteleşdirilen ugurlarda-da giňelmegini öz içine alyp biler. “Makul sözlük” bu işe çakylyk hökmünde kabul edilip bilner: lukmançylyk, hukuk, ykdysadyýet we statistika ýaly ugurlarda ýörite çeşmeleri döretmek türkmen diliniň ylmy we hünär derejesindäki çylşyrymly alyş-çalyşlary üpjün etmegine ýardam eder.
Men bu taryhy üstünlik üçin awtor Dr. Dovran Orazgylyjowy tüýs ýürekden gutlaýaryn. Onuň işi diňe ylmy we amaly goşant hökmünde däl, eýsem türkmen halkyna hem-de dilimizi we medeniýetimizi öwrenmek isleýän ähli adamlara hyzmat hökmünde hem ýatda galar. Makul sözlük türkmen dilini baý çeşme hökmünde gorap saklaýar we ony dünýä bilen paýlaşýar, şeýlelikde dilimiziň ylmy we gündelik durmuşda diri we täsirli galmagyny üpjün edýär.
Awtor barada
Dr. Perman Goçyýew biotehnologiýa ugrundaky statistiki taslama ýolbaşçysy hem-de Kaliforniýa uniwersitetiniň (Berkeley) myhman professorydyr. Ol Kaliforniýa uniwersitetiniň (Berkeley) “Quantitative Methods and Evaluation” ugry boýunça, latent üýtgeýjileri modelirleme we biostatistika ýörelgesi bilen ýöriteleşdirilen ylymlaryň doktory (Ph.D.) derejesine eýedir.
Mundan ozal Dr. Goçyýew Massaçusets Baş Hassahanasynyň / Garward lukmançylyk mekdebiniň Translasion Neurorewkoweri laboratoriýasynda Biostatistik hökmünde we “MGH Institute of Health Professions” okuw jaýynda (2021–2025) “Sanawy Quantitative Methods” boýunça kömekçi professor hökmünde işledi. Ol birnäçe federal maliýeleşdirilen taslamalara ýolbaşçylyk edip, MGH hem-de UC Berkeley-de saglygy ölçemek we amaly statistika boýunça magistr derejesindäki sapaklary geçdi, doktorantlary, postdoktorantlary we saglyk boýunça gözlegçileri maslahat berdi.
Onuň gözleg hünärleri köp derejeli modelirleme, struktural deňleme modelirlemesi, gizlin Markow we latent klas modelleri, köpölçegli ölçegler hem-de diri galmak analizi ýaly ugurlary öz içine alýar. Ol ABŞ-nyň we halkara derejesindäki öňdebaryjy ylmy žurnallarda çap edilen:”Neurology, Stroke, Neurorehabilitation and Neural Repair”, “Genetics in Medicine”, “Measurement”, “Psychological Methods”, “Psychological Assessment”, “Criminal Justice and Behavior” we “Thinking Skills and Creativity” ýaly žurnallarda makalalaryň awtory bolup çykyş etdi.
AZAT NAZAROW: “MAKUL SÖZLÜK” IŇLIS DILINI ÖWRENÝÄNLER ÜÇIN ÝEŇILLIK
Stanfordly türkmen alym: “Makul Sözlük” – nesiller bilen diaspora arasynda gurlan täsin bir köprüdir