VI Ha­zar sam­mi­ti­niň Be­ýa­na­ty

2022-nji ýy­lyň 29-njy iýu­nyn­da Aş­ga­bat­da altynjy Ha­zar sam­mi­ti ge­çi­ril­di, oňa Azer­baý­jan Res­pub­li­ka­sy­nyň Pre­zi­den­ti Il­ham Ali­ýew, Eý­ran Ys­lam Res­pub­li­ka­sy­nyň Pre­zi­den­ti Se­ýed Eb­ra­him Rai­si, Ga­za­gys­tan Res­pub­li­ka­sy­nyň Pre­zi­den­ti Ka­sym-Žo­mart To­ka­ýew, Rus­si­ýa Fe­de­ra­si­ýa­sy­nyň Pre­zi­den­ti Wla­di­mir Pu­tin, Türk­me­nis­ta­nyň Pre­zi­den­ti Ser­dar Berdimuhamedow gat­naş­dy­lar.

Pre­zi­dent­ler dost­luk­ly we yna­nyş­mak ýag­da­ýyn­da Ha­zar deň­zin­de bäş­ta­rap­la­ýyn hyz­mat­daş­ly­gyň örän mö­hüm me­se­le­le­ri­ni, şeý­le hem öza­ra gy­zyk­lan­ma bil­di­ril­ýän derwaýys hal­ka­ra we se­bit me­se­le­le­ri­ni ara alyp mas­la­hat­laş­dy­lar.

Pre­zi­dent­ler Ha­zar deň­zi bo­ýun­ça Aş­ga­bat­da (2002-nji ýyl­da), Täh­ran­da (2007-nji ýyl­da), Ba­kuw­da (2010-njy ýyl­da), Ast­ra­han­da (2014-nji ýyl­da) we Ak­tau­da (2018-nji ýyl­da) ge­çi­ri­len ýo­ka­ry de­re­je­dä­ki du­şu­şyk­lar­da ka­bul edi­len çöz­güt­le­riň mö­hüm­di­gi­ni hem-de ola­ry ne­ti­je­li dur­mu­şa ge­çir­me­giň ze­rur­dy­gy­ny bel­le­di­ler.

Pre­zi­dent­ler 2018-nji ýy­lyň 12-nji aw­gus­tyn­da Ha­zar deň­zi­niň hu­kuk de­re­je­si ha­kyn­da­ky Kon­wen­si­ýa gol çe­kil­me­gi­niň äh­mi­ýe­ti­ne ýo­ka­ry ba­ha ber­di­ler.

Pre­zi­dent­ler hem­me­ta­rap­la­ýyn hyz­mat­daş­ly­gyň ýo­ka­ry müm­kin­çi­li­gi­niň bar­dy­gy­ny bel­le­di­ler hem-de Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­riň hyz­mat­daş­ly­gy­nyň de­re­je­si­ne oňyn ba­ha ber­di­ler.

Pre­zi­dent­ler Bir­le­şen Mil­let­ler Gu­ra­ma­sy­nyň Ter­tip­na­ma­sy­na hem-de hal­ka­ra hu­ku­gyň ýö­rel­ge­le­ri­ne we ka­da­la­ry­na eýer­ýän­dik­le­ri­ni tas­syk­lap, Ha­zar deň­zi se­bi­ti­niň dün­ýä­de art­ýan or­nu­ny göz öňün­de tu­tup, Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­riň se­bit howp­suz­ly­gy­ny we dur­nuk­ly­ly­gy­ny sak­la­ma­ga, öza­ra bäh­bit­li yk­dy­sa­dy hyz­mat­daş­ly­gy pug­ta­lan­dyr­ma­ga, eko­lo­gik howp­suz­ly­gy üp­jün et­mä­ge, me­de­ni-yn­san­per­wer, ylmy hem-de beý­le­ki gat­na­şyk­la­ry ös­dür­mä­ge taý­ýar­dyk­la­ry­ny be­ýan et­di­ler.

Pre­zi­dent­ler Ha­zar deň­zin­de ke­nar­ýa­ka döw­let­le­riň alyp bar­ýan iş­le­ri­niň şu ýö­rel­ge­ler, ýag­ny:

1) döw­let­le­riň özyg­ty­ýar­ly­ly­gy­na, çäk­le­ri­niň bi­te­wü­li­gi­ne, ga­raş­syz­ly­gy­na, özyg­ty­ýar­ly deň­hu­kuk­ly­ly­gy­na hor­mat goý­mak, güý­ji ýa-da güýç ulan­mak how­pu­ny sal­ma­gy ulan­maz­lyk, bi­rek-bi­re­ge hor­mat goý­mak, hyz­mat­daş­lyk et­mek, birek-bi­re­giň içer­ki iş­le­ri­ne ga­tyş­maz­lyk;

2) Ha­zar deň­zi­ni pa­ra­hat­çy­lyk­ly mak­sat­lar bi­len peý­da­lan­mak, ony pa­ra­hat­çy­lyk, hoş­ni­ýet­li goň­şu­çy­lyk, dost­luk we hyz­mat­daş­lyk zo­la­gy­na öwür­mek, Ha­zar deň­zi bi­len bag­ly äh­li me­se­le­le­ri pa­ra­hat­çy­lyk­ly se­riş­de­ler arkaly çöz­mek;

3) Ha­zar se­bi­tin­de howp­suz­ly­gy we dur­nuk­ly­ly­gy üp­jün et­mek;

4) Ha­zar deň­zin­de ke­nar­ýa­ka döw­let­le­riň ýa­rag­la­ry­nyň dur­nuk­ly de­ňe­çer­li­gi­ni üp­jün et­mek, har­by gur­lu­şy­gy äh­li ke­nar­ýa­ka döw­let­le­riň bäh­bit­le­ri­ni na­za­ra al­mak bi­len, göw­ne­jaý ýe­ter­li­giň çäk­le­rin­de ama­la aşyr­mak, bi­rek-bi­re­giň howp­suz­ly­gy­na zy­ýan ýe­tir­mez­lik;

5) se­bit­de howp­suz­ly­gy we dur­nuk­ly­ly­gy ber­kit­mek bo­ýun­ça umu­my ta­gal­la­la­ra, şol san­da äh­li ke­nar­ýa­ka döw­let­le­riň ara­syn­da bag­la­şy­lan hal­ka­ra şert­na­ma­la­ra la­ýyk­lyk­da, har­by iş­ler ul­ga­myn­da yla­la­şy­lan yna­nyş­mak çä­re­le­ri­ni ber­jaý et­mek;

6) Ha­zar deň­zin­de ke­nar­ýa­ka döw­let­le­re de­giş­li bol­ma­dyk har­by güýç­le­riň bol­maz­ly­gy;

7) haý­sy­dyr bir ke­nar­ýa­ka döw­le­tiň öz çäk­le­ri­ni beý­le­ki döw­let­le­re is­len­dik ke­nar­ýa­ka döw­let­le­riň gar­şy­sy­na ag­res­si­ýa­ny we beý­le­ki har­by he­re­ket­le­ri­ ama­la aşyr­mak üçin ber­mez­li­gi;

8) ke­nar­ýa­ka döw­let­le­riň özyg­ty­ýar­ly we aý­ra­tyn hu­kuk­la­ry­nyň we şu­nuň bi­len bag­ly­lyk­da ke­nar­ýa­ka döw­let­le­riň kes­git­län iş­le­ri­niň gör­nüş­le­ri ba­bat­da ola­ryň kes­git­län ka­da­la­ry­nyň ber­jaý edil­me­gin­de her ke­nar­ýa­ka döw­le­tiň ter­ri­to­ri­al suw­la­ry­nyň daş­ky çäk­le­ri­niň da­şyn­da de­ňiz­de ýüz­mek er­kin­li­gi;

9) de­ňiz­de ýüz­me­giň howp­suz­ly­gy­ny üp­jün et­mek;

10) hal­ka­ra hu­ku­gyň äh­lu­mu­my yk­rar edi­len ýö­rel­ge­le­ri we ka­da­la­ry hem-de de­giş­li ke­nar­ýa­ka döw­let­le­riň yla­laş­ma­la­ry esa­syn­da, üs­ta­şyr ge­çir­ýän ke­nar­ýa­ka döw­le­tiň ka­nu­ny bäh­bit­le­ri­ni göz öňün­de tu­tup, hal­ka­ra söw­da­ny we yk­dy­sa­dy ösü­şi gi­ňelt­mek mak­sa­dy bi­len, Ha­zar deň­zin­den beý­le­ki de­ňiz­le­re, dün­ýä um­ma­nlary­na çyk­ma­gyň we olar­dan Ha­zar deň­zi­ne gir­me­giň er­kin el­ýe­ter­li edil­me­gi­ne hu­kuk;

11) gä­mi­le­riň Ha­zar deň­zin­de ýüz­me­gi, oňa gir­me­gi/on­dan çyk­ma­gy di­ňe ke­nar­ýa­ka döw­let­le­riň her bi­ri­niň baý­da­gy as­tyn­da ama­la aşyr­ma­gy;

12) bi­le­lik­dä­ki suw bio­lo­gik se­riş­de­le­ri­ni tä­ze­den ön­dür­mek we ola­ry peý­da­lan­ma­gy düz­gün­leş­dir­mek bo­ýun­ça yla­la­şy­lan öl­çeg­le­ri we ka­da­la­ry ulan­mak;

13) ha­pa­la­ma ýol ber­ýän ke­nar­ýa­ka döw­le­tiň Ha­zar deň­zi­niň eko­lo­gik ul­ga­my­na ýe­ti­ren zy­ýa­ny üçin jo­gap­kär­çi­lik çek­me­gi;

14) Ha­zar deň­zi­niň te­bi­gy gur­şa­wy­ny go­ra­mak, onuň bio­lo­gik se­riş­de­le­ri­ni go­rap sak­la­mak, di­kelt­mek we re­je­li peý­da­lan­mak;

15) Ha­zar deň­zi­niň bio­lo­gik se­riş­de­le­ri­niň eko­lo­gi­ýa­sy, ola­ry go­rap sak­la­mak we peý­da­lan­mak ba­bat­da yl­my bar­lag­la­ryň ge­çi­ril­me­gi­ne ýar­dam ber­mek;

16) ra­ýat ho­wa gä­mi­le­ri­niň Hal­ka­ra ra­ýat awia­si­ýa­sy gu­ra­ma­sy­nyň ka­da­la­ry­na la­ýyk­lyk­da er­kin uç­ma­gy;

17) ke­nar­ýa­ka döw­let­le­riň özyg­ty­ýar­ly we di­ňe öz­le­ri­ne de­giş­li hu­kuk­la­ry­nyň, şeý­le hem ola­ryň şu­nuň bi­len bag­ly­lyk­da bar­lag­la­ryň bel­li bir gör­nüş­le­ri­ne de­giş­li­lik­de kes­git­län ka­da­la­ry­nyň ber­jaý edil­me­gin­de, ke­nar­ýa­ka döw­let­le­riň yla­la­şan hu­kuk na­ma­la­ry­na la­ýyk­lyk­da, her bir ke­nar­ýa­ka döw­le­tiň ter­ri­to­ri­al suw­la­ry­nyň çäk­le­ri­niň da­şyn­da de­ňiz yl­my bar­lag­la­ry­ny ge­çir­mek esa­syn­da ama­la aşy­ryl­jak­dy­gy­ny ýe­ne-de tas­syk­la­dy­lar.

Pre­zi­dent­ler hyz­mat­daş­ly­gyň dür­li ugur­la­ry­na syn ber­mek hem-de bäş­ta­rap­la­ýyn res­mi­na­ma­la­ry yla­laş­ma­gy ut­gaş­dyr­mak mak­sa­dy bi­len, Ha­zar deň­zi­niň me­se­le­le­ri bo­ýun­ça ýo­ka­ry de­re­je­li Iş to­pa­ry­nyň yzy­gi­der­li esas­daky işi­niň mö­hüm­di­gi­ni bel­le­di­ler.

Ha­zar deň­zin­de gö­ni çy­kyş ugur­la­ry­ny kes­git­le­me­giň usu­ly­ýe­ti ha­kyn­da­ky Yla­la­şy­gyň tas­la­ma­sy­ny bäş­ta­rap­la­ýyn gör­nüş­de çalt­rak yla­laş­mak Ha­zar bo­ýun­ça gep­le­şik­le­riň il­kin­ji no­bat­da­ky we­zi­pe­si bo­lup dur­ýar.

Ha­zar deň­zi bo­ýun­ça hyz­mat­daş­ly­gyň ne­ti­je­li­li­gi­ni ýo­kar­lan­dyr­mak we hyz­mat­daş­ly­gy ut­gaş­dyr­mak mak­sa­dy bi­len, bäş­ta­rap­la­ýyn pu­dak­la­ýyn usul­la­ryň çäk­le­rin­de da­şa­ry iş­ler mi­nistr­le­ri yzy­gi­der­li esas­da du­şu­şyk­la­ry hem-de ara alyp mas­la­hat­laş­ma­la­ry ge­çi­rer­ler, şol du­şu­şyk­la­ryň we mas­la­hat­laş­ma­la­ryň bar­şyn­da Ha­zar deň­zin­de bäş­ta­rap­la­ýyn hyz­mat­daş­ly­gy ös­dür­me­giň, çuň­laş­dyr­ma­gyň, amat­ly ýag­da­ýa ge­tir­me­giň, onuň gör­nüş­le­ri­ni kä­mil­leş­dir­me­giň me­se­le­le­ri­ne se­re­di­ler, Ha­zar sam­mit­le­ri­niň çöz­güt­le­ri­ni dur­mu­şa ge­çir­mek, gün ter­ti­bi­ni hem-de jem­leý­ji res­mi­na­ma­la­ry­nyň sa­na­wy­ny taý­ýar­la­mak, şeý­le hem öza­ra gy­zyk­lan­ma bil­di­ril­ýän beý­le­ki me­se­le­le­re se­ret­mek üçin yla­la­şy­lan çä­re­ler iş­le­nip taý­ýar­la­nar.

Pre­zi­dent­ler Ha­zar deň­zin­de ke­nar­ýa­ka döw­let­le­riň hyz­mat­daş­lyk et­me­gi­niň hu­kuk esas­la­ry­ny eme­le ge­tir­me­giň bar­şy­na ka­na­gat­lan­ma bil­dir­di­ler we bu ugur­da ne­ti­je­li iş­le­ri do­wam et­dir­me­giň ze­rur­dy­gy­ny bel­le­di­ler.

Pre­zi­dent­ler Ha­zar deň­zi bo­ýun­ça hyz­mat­daş­lyk et­me­giň hu­kuk esas­la­ry­ny ös­dür­mek­de hä­zir­ki dö­wür­de iş­le­nip taý­ýar­la­nyl­ýan bäş­ta­rap­la­ýyn res­mi­na­ma­la­ryň tas­la­ma­la­ry­ny yla­laş­ma­gy çalt­lan­dyr­ma­gyň, şeý­le hem ozal gol çe­ki­len yla­la­şyk­la­ry dur­mu­şa ge­çir­mek bi­len bag­ly me­se­le­le­ri ara alyp mas­la­hat­laş­mak bo­ýun­ça ge­ňeş­me­le­ri do­wam et­me­giň mö­hüm­di­gi­ni nyg­ta­dy­lar.

Pre­zi­dent­ler sa­ni­ta­ri­ýa-epi­de­mio­lo­gi­ýa hä­si­ýet­li adat­dan da­şa­ry ýag­daý­la­ryň öňü­ni al­mak we ýo­kanç ke­sel­le­riň tiz ýaý­ra­ma­gy­na gar­şy çä­re­le­ri gör­mek ba­bat­da ta­gal­la­la­ry mun­dan beý­läk-de bir­leş­dir­me­giň hä­zir­ki dö­wür­de Ha­zar­ýa­ka ýurt­la­ryň öňün­dä­ki baş we­zi­pe­le­riň bi­ri bo­lup dur­ýan­dy­gy ba­ra­da umu­my bir pi­ki­ri be­ýan et­di­ler. Ko­ro­na­wi­rus ýo­kan­jy­nyň pan­de­mi­ýa­sy se­bäp­li ýü­ze çy­kan çyl­şy­rym­ly şert­ler­de Ha­zar­ýa­ka ýurt­la­ryň öza­ra gol­da­wynyň we raý­daş­ly­gy­nyň ýü­ze çyk­ma­gy ka­na­gat­lan­mak bi­len bel­le­nip ge­çil­di.

Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­riň ara­syn­da­ky yk­dy­sa­dy we teh­no­lo­gik gat­na­şyk­la­ry ber­kit­me­giň mö­hüm­di­gi, 2019-njy ýy­lyň 11-12-nji aw­gus­tyn­da Türk­men­ba­şy­da ge­çi­ri­len birinji Ha­zar yk­dy­sa­dy fo­ru­my­nyň or­ny nyg­tal­dy. Bu fo­rum Hö­kü­met­le­ri, hal­ka­ra ins­ti­tut­la­ry, işe­wür­ler to­par­la­ry­ny, yl­my jem­gy­ýet­çi­li­gi giň­den çek­mek bi­len, yk­dy­sa­dy­ýe­te de­giş­li me­se­le­le­ri ara alyp mas­la­hat­laş­mak üçin äh­mi­ýet­li meý­dan­ça bol­dy. Ikinji Ha­zar yk­dy­sa­dy fo­ru­my­ny Rus­si­ýa Fe­de­ra­si­ýa­syn­da ge­çir­mek ba­ra­da­ky tek­lip gol­da­nyl­dy.

Pre­zi­dent­ler ener­ge­ti­ka pu­da­gyn­da Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­riň hyz­mat­daş­ly­gy­ny gi­ňelt­mä­ge gy­zyk­lan­ma bil­dir­ýän­dik­le­ri­ni tas­syk­la­dy­lar.

Pre­zi­dent­ler Ulag ba­bat­da hyz­mat­daş­lyk et­mek ha­kyn­da Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­riň Hö­kü­met­le­ri­niň ara­syn­da 2018-nji ýy­lyň 12-nji aw­gus­tyn­da gol çe­ki­len Yla­la­şy­gyň güý­je gir­me­gi­ni ma­kul­la­dy­lar.

Ha­zar deň­zi­niň de­ňiz gur­şa­wy­ny go­ra­mak ba­bat­da ka­bul edi­len borç­na­ma­la­ra yg­rar­ly­lyk tas­syk­lan­yldy.

Ha­zar deň­zi­niň de­ňiz gur­şa­wy­ny go­ra­mak ha­kyn­da 2003-nji ýy­lyň 4-nji no­ýab­ryn­da­ky Çar­çu­wa­ly kon­wen­si­ýa­nyň (Täh­ran Kon­wen­si­ýa­sy­nyň) ta­rap­la­ry­nyň altynjy kon­fe­ren­si­ýa­sy­ny 2022-nji ýy­lyň ahy­ryn­da Azer­baý­jan Res­pub­li­ka­syn­da ge­çir­mek ba­ra­da­ky tek­lip gol­da­nyl­dy.

Pre­zi­dent­ler hem­me­ta­rap­la­ýyn öza­ra bäh­bit­li bäş­ta­rap­la­ýyn hyz­mat­daş­ly­gy iş­jeň ös­dür­me­giň, dost­luk we hoş­ni­ýet­li goň­şu­çy­lyk gat­na­şyk­la­ry­nyň bar bo­lan çuň ta­ry­hy kök­le­ri­ni pug­ta­lan­dyr­ma­gyň ke­nar­ýa­ka ýurt­la­ryň halk­la­ry­nyň düýp­li bäh­bit­le­ri­ne la­ýyk gel­ýän­di­gi­ni, pa­ra­hat­çy­lyk hem-de howp­suz­lyk işi­ne hyz­mat ed­ýän­di­gi­ni ka­na­gat­lan­mak bi­len bel­le­di­ler.

Pre­zi­dent­ler Ha­zar deň­zi­niň pa­ra­hat­çy­lyk, yla­la­şyk, hoş­ni­ýet­li goň­şu­çy­lyk we ne­ti­je­li hal­ka­ra hyz­mat­daş­lyk deň­zi bo­lup dur­ýan­dy­gy­ny nyg­ta­dy­lar.

Ha­zar deň­zin­de har­by ul­gam bo­ýun­ça hyz­mat­daş­lyk et­me­giň mö­hüm­di­gi bel­len­ildi.

Pre­zi­dent­ler Ha­zar deň­zin­de har­by iş ba­bat­da yna­nyş­mak çä­re­le­ri ha­kyn­da­ky Yla­la­şy­gyň tas­la­ma­sy­ny yla­laş­mak bo­ýun­ça gep­le­şi­kleri çalt­lan­dyr­mak ba­ra­da aýt­dy­lar. Bu Yla­la­şyk Ha­zar deň­zi­niň hu­kuk de­re­je­si ha­kyn­da­ky Kon­wen­si­ýa­nyň ýö­rel­ge­le­ri­ne la­ýyk­lyk­da, howp­suz­ly­gy we dur­nuk­ly­ly­gy üp­jün et­mä­ge, har­by ul­gam­da Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­riň hyz­mat­daş­lyk et­me­gi­niň ka­da­la­ry­ny hem-de düz­gün­le­ri­ni kes­git­le­mä­ge hyz­mat eder.

Ha­zar sam­mit­le­ri­niň yzy­gi­der­li hä­si­ýe­ti Ha­zar deň­zin­de hyz­mat­daş­lyk et­me­giň we se­bit­le­ýin ösü­şiň ile­ri tu­tul­ýan ugur­la­ry­ny kes­git­le­mä­ge, bel­le­nen mak­sat­la­ry ama­la aşyr­mak üçin umu­my çe­me­leş­me­le­ri iş­läp taý­ýar­la­ma­ga müm­kin­çi­lik ber­ýär. Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­riň Baş­tu­tan­la­ry­nyň du­şu­şyk­la­ry­ny ge­çir­mek tej­ri­be­si­ni mun­dan beý­läk hem gol­da­mak meý­li tas­syk­lan­yldy.

VI Ha­zar sam­mi­ti­niň ýo­ka­ry de­re­je­de gu­ra­lan­dy­gy we myh­man­sö­ýer­li­k üçin, Türk­me­nis­ta­na min­net­dar­lyk bil­di­ril­di.

VII Ha­zar sam­mi­ti Eý­ran Ys­lam Res­pub­li­ka­syn­da, yla­la­şy­lan möh­let­ler­de ge­çi­ri­ler.

Aş­ga­bat şä­he­ri, 2022-nji ýy­lyň 29-njy iýu­ny.

 

Serdar Berdimuhamedow: Hazarýaka döwletleriniň işewürler geňeşini döretmegi teklip etdi