Agyz kimiňki?

Agzymyz öwrenişipdir, agzy bolan gürleýär diýmäge. Bolmanda-da agzy bolan geplemeli dälmi, eýsem?!

Ýöne gepleýän agyz bar, geplemeýän agyz. Öňi bilen şony bilmeli. Aslynda “agyz” sözi adalga hökmünde kime degişlikä?! Onuň kime degişlidigini nädip bilmeli? Sorap görmeli, kim näme diýjek, kim oňa ýakyn durup eýe çykjak?!

Anatomiýaçylar biziňki diýýärler, dilçiler we dialektologlar-da biziňki diýýärler. Geografiýaçylar-da aýlagyň agzynda duşulaly, şonda bilersiň kimiňkidigini diýýärler. Zoologiýaçylar edil beýle-de bolmaz, biz hem haýwanlarymyzy agyzsyz goýmarys diýýärler… Şeýlelikde agyz meselesi agyz dawasyna öwrülip başlaýar. Muny dawa öwürmän süýji sözler bilen dowam edeliň.

Zoologiýa we anatomiýa hünärmenlerinden rugsat alyp, “at” we “agyz” sözlerini biri-birine baglalyň. At + agyz” = atagyz (atagzy). Şeýlelikde, dilçi, zoologiýaçy we anatomiýaçy “atagyz” (atagzy) şertnamasy bilen özara ylalaşdylar. Munuň netijesine täze guraly-abzaly (atagzyny) ulanýan dördünji hünärmen şaýatlyk etdi.

Türkmen dili söz döretmeklige diýseň ukyply dildir. Içki önümlerine görä sözlük hazynasyny baýlaşdyrmagy başarýan dilleriň biridir. Muňa dilçini, zoologiýaçyny, anatomiýaçyny, gurluşykçy ussany şaýat tutup bilýän “atagzy” sözüniň nusgasyndan hem göz ýetirmek bolýar.

Başga bir mysal alalyň. Ynha, “içýan” sözi, ony hem ýokardaky ýaly “agyz” sözi bilen ylalaşdyralyň: içýan + agyz = içýanagyz. Türkmen gelin-gyzlarynyň çeper ellerinden çykan “içýanagyz”. Syn edip, sygyryp oturybermeli türkmen nagşy. Bu nagyş tutuşlygyna alanyňda, tebigat bilen ynsanyň özara baglanyşygyny sünnäleýän sungat sergisini ýatladýar. Sowgat ýerine edil telpek goýaýmaly. Içýanagyz sözüniň ikinji manysy bolsa çagalarynyň oýunlaryndan biriniň adydyr.

Bu gezek bir sözleme salgylanalyň. “Agaç ata mündürseler, gelmez ýola gönderseler” diýen sözlemdäki birinji sözleriň ylmylyk we göçmelik güýjüni (SYGG) öwreneliň: dil + botanika + zoologiýa + din: netijesi = agaç + at = agaç at = tabyt;  ikinji sözleriň ylmylyk we göçmelik güýjüni (SYGG) öwreneliň: dil + mifologiýa + ulag-aragatnaşyk + din: gelmez + ýol = gelmez ýol = mazar (gabyr, gonamçylyk).

Görnüşi ýaly, dilimizdäki her bir sözüň özüne mahsus ylmy baglanyşygynyň ýanynda ylmy güýji-de bardyr. Türkmen diliniň sözlük hazynasyndaky sözleriň köpüsi hususy adalga hökmünde hyzmatyny berjaý etmek bilen birlikde, ýörite ylmy agyrlygy-da götermegiň hötdesinden gelýärler.

Eýsem bu güýjüň çeşmesi nireden gelýärkä, ýogsa oňa bu güýji adalga berýärmikä? Bu güýç sözüň many gatanjyndan, düşünje, garaýyş girdejisinden emele gelýär. Adalga bir atdyr, konkret ýa-da abstrakt düşünjäniň adydyr. Bu at (adalga) sözleriň atlaryny öz wagtynda dürli pudaklara paýlap bilýän hat-petek gatnadyjynyň wezipesini berjaý edýäne çalymdaşdyr. Sözleriň ylmylyk güýji, başgaça aýdylanda, adalganyň dürli pudaklara paýlan atlardaky many agyrlygyny ýene özüne çekip bilme güýjüdir.

Fizikaçylar “haýsydyr bir jisimiň başga bir jisimi özüne tarap çekme güýjüne çekim(dartym)” diýýän bolsa, biz-de şertli ýagdaýda diliň, dil biliminiň başga bir ylmy çekmegini sözüň ylmy güýji diýip atlandyrýarys. Şeýlelikde, ölçemekçi bolýan zadymyz sözüň ylmy agyrlygydyr.

Ýene-de okaň

“Liwerpully” futbolçy Diogo Jota aradan çykdy

Türkmenistan ÝUNESKO-nyň Hökümetara okeanografiýa komissiýasynyň 33-nji Assambleýasyna gatnaşdy

Türkmenistanyň wekiliýetiniň Saud Arabystany Patyşalygyna sapary

Ata Watan Eserleri

Stambul şäherinde Türkmenistanyň eksport harytlarynyň sergisi açyldy

Ata Watan Eserleri

Täze halkara ýokary okuw mekdebi ýurdumyzyň hususy pudagy üçin hünärmenleri taýýarlar

Türkmenistanyň Baş prokuroryna täze orunbasar bellendi

Ýaş türkmen matematikleriniň halkara olimpiadaky uly üstünligi

Özbegistan bilen Azerbaýjan söwda dolanyşygyny 1 milliard dollara ýetirer

Fransiýada jemgyýetçilik ýerlerinde çilim çekmek gadagan edildi

Türkmenistan bilen Mali Awazadaky forumy maslahatlaşdy

Türkmenistanyň we Merkezi Afrika Respublikasynyň ministrleriniň telefon söhbetdeşligi

Türkmenistanyň wekiliýeti Ösüşi maliýeleşdirmek boýunça dördünji halkara maslahata gatnaşýar

R.Meredow Malawiniň daşary işler ministri bilen telefon arkaly söhbetdeşlik geçirdi

Türkmenistan bilen Gazagystanyň hyzmatdaşlyk gatnaşyklary maslahatlaşyldy

Tramp atyrlaryny mahabat etdi

Türkmenistanyň МТС kompaniýasy boýunça beýanaty

Ata Watan Eserleri

Pekinde robotlaryň arasynda ilkinji futbol duşuşygy geçirildi

Hytaýyň programma üpjünçiligi pudagynyň girdejisi 11,2% ýokarlandy

Ýaş ispan hüjümçi “Monakoda” oýnar

Türkmenistanyň we Burkina-Fasonyň daşary işler ministrleri telefon arkaly söhbetdeş boldy