Agyz kimiňki?

Agzymyz öwrenişipdir, agzy bolan gürleýär diýmäge. Bolmanda-da agzy bolan geplemeli dälmi, eýsem?!

Ýöne gepleýän agyz bar, geplemeýän agyz. Öňi bilen şony bilmeli. Aslynda “agyz” sözi adalga hökmünde kime degişlikä?! Onuň kime degişlidigini nädip bilmeli? Sorap görmeli, kim näme diýjek, kim oňa ýakyn durup eýe çykjak?!

Anatomiýaçylar biziňki diýýärler, dilçiler we dialektologlar-da biziňki diýýärler. Geografiýaçylar-da aýlagyň agzynda duşulaly, şonda bilersiň kimiňkidigini diýýärler. Zoologiýaçylar edil beýle-de bolmaz, biz hem haýwanlarymyzy agyzsyz goýmarys diýýärler… Şeýlelikde agyz meselesi agyz dawasyna öwrülip başlaýar. Muny dawa öwürmän süýji sözler bilen dowam edeliň.

Zoologiýa we anatomiýa hünärmenlerinden rugsat alyp, “at” we “agyz” sözlerini biri-birine baglalyň. At + agyz” = atagyz (atagzy). Şeýlelikde, dilçi, zoologiýaçy we anatomiýaçy “atagyz” (atagzy) şertnamasy bilen özara ylalaşdylar. Munuň netijesine täze guraly-abzaly (atagzyny) ulanýan dördünji hünärmen şaýatlyk etdi.

Türkmen dili söz döretmeklige diýseň ukyply dildir. Içki önümlerine görä sözlük hazynasyny baýlaşdyrmagy başarýan dilleriň biridir. Muňa dilçini, zoologiýaçyny, anatomiýaçyny, gurluşykçy ussany şaýat tutup bilýän “atagzy” sözüniň nusgasyndan hem göz ýetirmek bolýar.

Başga bir mysal alalyň. Ynha, “içýan” sözi, ony hem ýokardaky ýaly “agyz” sözi bilen ylalaşdyralyň: içýan + agyz = içýanagyz. Türkmen gelin-gyzlarynyň çeper ellerinden çykan “içýanagyz”. Syn edip, sygyryp oturybermeli türkmen nagşy. Bu nagyş tutuşlygyna alanyňda, tebigat bilen ynsanyň özara baglanyşygyny sünnäleýän sungat sergisini ýatladýar. Sowgat ýerine edil telpek goýaýmaly. Içýanagyz sözüniň ikinji manysy bolsa çagalarynyň oýunlaryndan biriniň adydyr.

Bu gezek bir sözleme salgylanalyň. “Agaç ata mündürseler, gelmez ýola gönderseler” diýen sözlemdäki birinji sözleriň ylmylyk we göçmelik güýjüni (SYGG) öwreneliň: dil + botanika + zoologiýa + din: netijesi = agaç + at = agaç at = tabyt;  ikinji sözleriň ylmylyk we göçmelik güýjüni (SYGG) öwreneliň: dil + mifologiýa + ulag-aragatnaşyk + din: gelmez + ýol = gelmez ýol = mazar (gabyr, gonamçylyk).

Görnüşi ýaly, dilimizdäki her bir sözüň özüne mahsus ylmy baglanyşygynyň ýanynda ylmy güýji-de bardyr. Türkmen diliniň sözlük hazynasyndaky sözleriň köpüsi hususy adalga hökmünde hyzmatyny berjaý etmek bilen birlikde, ýörite ylmy agyrlygy-da götermegiň hötdesinden gelýärler.

Eýsem bu güýjüň çeşmesi nireden gelýärkä, ýogsa oňa bu güýji adalga berýärmikä? Bu güýç sözüň many gatanjyndan, düşünje, garaýyş girdejisinden emele gelýär. Adalga bir atdyr, konkret ýa-da abstrakt düşünjäniň adydyr. Bu at (adalga) sözleriň atlaryny öz wagtynda dürli pudaklara paýlap bilýän hat-petek gatnadyjynyň wezipesini berjaý edýäne çalymdaşdyr. Sözleriň ylmylyk güýji, başgaça aýdylanda, adalganyň dürli pudaklara paýlan atlardaky many agyrlygyny ýene özüne çekip bilme güýjüdir.

Fizikaçylar “haýsydyr bir jisimiň başga bir jisimi özüne tarap çekme güýjüne çekim(dartym)” diýýän bolsa, biz-de şertli ýagdaýda diliň, dil biliminiň başga bir ylmy çekmegini sözüň ylmy güýji diýip atlandyrýarys. Şeýlelikde, ölçemekçi bolýan zadymyz sözüň ylmy agyrlygydyr.

Ýene-de okaň

Türkmenistanyň we San-Marinonyň daşary işler ministrleriniň telefon söhbetdeşligi

Pars aýlagy üçin bitewi syýahatçylyk wizasy döredilýär

Hytaýda internet ulanyjylarynyň sany 1,12 milliarddan geçdi

Polşada ýurduň taryhynda iň uly nebit we gaz käni açyldy

Katar 2036-njy ýylda Olimpiýa oýunlaryny kabul etmäge taýýar

Ata Watan Eserleri

Ýaponiýa ABŞ-a 550 milliard dollar maýa goýýar

Üçýyldyz 23-nji iýulda dogdy

Çatalhöýük: Müňýyllyklaryň astyndan ýüze çykarylan ene tarapyndan nesil yzarlanylýan jemgyýet

Ata Watan Eserleri

Haýyr-sahawat gaznasy ýaş nesilleriň saglygynyň berkidilmegine uly ähmiýet berýär

Türkmen türgenleri «Ýüpek ýoly – 2025» rallisinde birinjiligi eýelediler

Ata Watan Eserleri

Ýurdumyzyň Naýbaşy kubogy ugrundaky duşuşyk 26-njy sentýabrda geçiriler

Transowgan demir ýolunyň gurluşygy 5 ýyl dowam eder

“Mançester Ýunaýted” täze hüjümçisini hödürledi

Nýu-Ýork we Nýu-Jersi futbol boýunça dünýä çempionatyndan 3,3 milliard dollar girdeji alar

Ata Watan Eserleri

Hytaýyň Türkmenistandaky täze ilçisi bilen duşuşyk

EKSPO-2025: Osaka şäherinde türkmen-ýapon işewürler maslahaty geçiriler

Türkmen wekiliýeti Türki dünýäsiniň kino ýolbaşçylarynyň mejlisine gatnaşdy

Ogulbaýram Kulyýewa: Diýar gözelliginiň aýdymçysy

Ata Watan Eserleri

OGT 2025: Türkmenistanyň öňdebaryjy energetika forumyna uly gyzyklanma

Köýtendagyň kanýonlary ÝUNESKO-nyň sanawyna giriziler