Bu kinofilmi çaga wagtlarym görüpdim. Ol mahallar filmdäki wakany hakyky diýip kabul edýärdim. Batyr atly oglanjygyň garagol çagalaryň degirmençiniň öýünden un almana gelen wagty olara: – “Edýäniňiz näme?” diýip, ýüzlenende Batyra haýbat atyp, ullakan iti sakladyşy soňam degirmen eýesiniň Batyryň elini tuda daňyp, tut çybygy bilen çym-gyzyl edip, urşuny görenimde şoňa gynanyp aglanym şu wagtam ýadymda. Şondan soňam ol kinofilmi 3-4 gezek görüpdim. Filmde 1941-1945-nji ýyllaryň urşunyň wakasy görkezilýär.
– Dürli temadaky kitaplary okamagy gowy görýärdim. Kä-te uruş döwrüniň wakasyny beýan edýän eserleri okanymda “Ogul” kinosy göz öňümde janlanýardy. Umuman haýsydyr bir eseri okanyňda ýa-da täsirli filmi göreniňde beýan edilýän wakalar ýyllar geçse-de ýadyňdan çykmaýar. Çagalygymda hakydamda galan filmiň baş gahrymany çaga bolsa-da, keşbini ussatlyk bilen ýerine ýetiren Batyryň häzirki ykbaly bilen gyzyklanyp, onuň işleýän ýeri bolan Oguzhan adyndaky “Türkmenfilm” birleşiginiň binasynda myhmançylykda bolduk. Sahysalyh Baýramowyň gyzykly gürrüňlerini muşdaklaryna, okyjylarymyza ýetirmek isledim.
– Sahysalyh ilki bilen özüňizi gysgajyk tanyşdyraýsaňyz?
– Men 1977-nji ýylyň 25-nji aprelinde Mary welaýatynyň Tagtabazar etrabynyň Baýraç obasynda dünýä indim. Çagalykdan aýdym-saz sungatyna höweslidim. Ilki başda halypam Ýazy Setdarowdan dutar çalmagy öwrendim. Soňra obadaşym halypa Ödeniýaz Nobatowyň “Bagşylar” toparyna gatnadym. Ol dutaryň inçe syrlaryny, öwretdi. Şeýdip ýuwaş-ýuwaşdan halypalaryň tälim bermeginde kämilleşip başladym.
– Sahysalyh kino sungatyna gelşiňiz gyzyklandyrýar?
– 4-nji synpyň okuwçysydym. Bir gün mekdebe geldim. Ol wagtlar “Ýaş kommunist” gazeti çykýardy. Halypam Ýazy Setdarowyň elinde şol gazet bardy. Ol: “Salyh jan bir bildirişi okadym, diňlesene!” diýdi-de bildirişi okap berdi. Ol bildirişde “10-11 ýaşly dutar çalyp, aýdym aýdyp bilýän oglanjygy kino düşürmek üçin çagyrýarys” diýip ýazylan eken. Ýazy mugallym meniňem şol bäsleşige gatnaşmagymy isledi.
– Türkmenistanyň halk artisti Halmämmet Kakabaýewiň kärdeşleri, režissýorlar geldiler. Etrabymyza birnäçe oglanjyklar bolup bardyk, şol ýerde bize ýeke-ýekeden dutar çaldyryp, aýdym aýtdyryp diňläp gördüler. 3-4 sany oglany saýlap, paýtagtymyzdaky “Türkmenfilm” kinostudiýasyna çagyrdylar. Gelenimizde bu ýerde 70 -e golaý oglan bar eken. Halmämmet aga bize dürli soraglar berip, saz çaldyryp, aýdym aýtdyryp, aktýorlyk başarnygymyzy synlady. Ähli synaglardan soň 70 oglanyň içinden meni saýlap aldy.
Şeýdip 1988-nji ýylda Alty Garlyýew adyndaky “Türkmenfilm” birleşiginde ilkinji gezek “Ogul” atly kinofilmde Batyryň keşbini döretdim.
– Çaga üçin filmde keşp döretmek ýeňil düşen-ä däldir?
– Elbetde, ýöne bu ýerde halypa Hälmämmet aganyň ussatlygy ýatyr. Kynçylyk çekip düşünmedik ýerimde ol irmän-arman edil çaga ýaly bolup, dyzyna çöküp, gahrymanyň obrazyny epizodda nähili hereket etmeli bolsa gaýta-gaýta düşündirmäge ýaltanmazdy. Ol garagol oglanjyklaryň dutarymy ogurlap döwenlerinde şoňa çynyň bilen gynanmagy, çaganyň milli senede bolan duýgusyny, mährini görkezip oýnamagy öwretdi. Şeýdip halypanyň yhlasly zähmeti bilen bu kinofilm şowly çykdy.
– Sahysalyh eşidişime görä bu film halkara festiwallaryna-da gatnaşypdyr ?
– Hawa, “Ogul” filmi Hindistanda geçirilen halkara festiwalyna gatnaşdy. Ol ýerde hakyky obraza girip, keşbimi ýerine ýetirenim üçin “Kümüş pil” baýragyny sowgat berdiler. Haçanda biz Türkmenistan Watanymyza dolanyp gelenimizden soň, Halmämmet aga, kompozitor Aman Agajykow, filmde kakamyň keşbini döreden Ata Gutlymyradow dagy dogduk obamyza gelip, Tagtabazar etrabynda şol baýragy dabaraly ýagdaýda maňa gowşurdylar. Aradan biraz wagt geçen soň halypa Halmämmet aga: “Salyh jan biz ýene bir festiwala gatnaşmaly” diýdi.
Bu gezek Müsürde geçirilen Kair festiwalyna gatnaşdyk. Festiwal häzirki günlerde-de dowam edip geçirilip durýar. Men şol wagt 10 ýaşly oglanjykdym. “Altyn piramida” atly Baş baýragyna mynasyp boldum. Kairde geçirilen festiwala gidenimizde türkmen halkynyň dünýäni haýrana goýýan milli lybasy gyrmyzy donly, telpekli elimde-de dutarym bardy. Şonda festiwalyň baýragy gowşurylan pursaty kinofestiwalyň ýolbaşçysy: “Şu oglanjyk bize dutar çalyp aýdym aýdyp bersin” diýdi. Men Müsür ilinde “Ene men Garybam garyp” aýdymy soňra “Ogul” filminde ýerine ýetiren Görogly şa dessanyndan “Owazy geldi” aýdymy dutar çalyp aýdyp berdim. Aýdymy tamamlanymam şoldy, bütin tomaşaçylaryň ör turup el çarpanlary şu wagtam göz öňümde. Soňra “Ogul” kinofilmi bilen Russiýa Federasiýasynyň Moskwa şäherinde, Eýranda geçirilen kinofestiwallaryna gatnaşdyk – diýip çagalyk ýyllarynyň täsirli, gyzykly ýatlamalaryny ýatlap, Sahysalyh Baýramow sözüne dyngy berdi. Oňa ýene sowal bilen ýüzlendim:
– Sahysalyh şol filmdäki oglanjygyň duýgurlygy diýseň täsirli
– Dogry sorag berdiňiz. Kakasynyň saza bolan çäksiz söýgüsi ogluna-da geçýär. Şol filmde şeýle wakalar bar. Kakasy jeň meýdanynda söweşip ýörkä, duşmanlary yza gaýtaran wagtynda biraz dynç alyp oturýan pursatlarynda saz çalýar. Şonda ýaňky oglanjyk ara näçe daş bolsa-da kakasynyň çalýan sazynyň owazyny eşidýär. Ýa-da ok degip ýaralanan pursaty kakasynyň diriligini duýýar, oňa çaga kalby bilen ynanýar. Sazyň içine girip, bir-biriniň gulagyna owaz eşidilýär. Nesil daragtynyň yzarlanýan şekilinde bir-birini duýmaklyk häsiýeti bolýar. Ine, şeýle duýmaklyga telepatiýa diýilýär.
Elbetde, täsirli waka boldy. Oglanlaryň dutarymy döwen pursaty hiç ýadymdan çykanok. Sebäbi özüm dutar çalyp bilýänim üçinmi bilmedim, dutarym döwüldi welin, şol ýerde bogazym dolup çynym bilen gynanyp agladym. Ýene bir zady belläsim gelýär. Film surata düşürilýän pursaty Halmämmet aganyň: “Salyh jan, şu epizodda çynyň bilen aglamalysyň” diýen sesi gulagymda ýaňlanyp, şony ýerine ýetirýärdim. Şonda Halmämmet aga: “Salyh jan, oglum, sen-ä keşbiňi gaty gowy ýerine ýetirdiň. Şeýdip keşbiňi hakyky ýerine ýetirseň işimiz hasam gowy çykar” diýip arkama kakypdy.
– “Ogul” kinofilmi nirelerde surata düşürildi ?
– Kinofilm ýurdumyzyň köp ýerlerinde surata düşürildi. Ahal welaýatynyň Nohur obalarynda, Lebap welaýatynyň Kerki şäherinde, Ak bugdaý etrabynda, Gäwers obasynda, şeýle hem Pribaltikanyň şäherlerinde surata düşdük. Filme düşýän pursatlarym Baba Annanow, Ata Döwletow, Hommat Müllükow, Artyk Jallyýew ýaly birnäçe meşhur halypalary görmek, şolar bilen bir gapydan girip çykmak bagty miýesser etdi.
– “Ogul” kinofilminde ejemiň keşbini ýerine ýetiren Özbegistan Respublikasynyň at gazanan artisti Tamara Şakirowa, kakamyň keşbini ýerine ýetiren, ömrüniň birnäçe ýylyny Türkmen milli konserwatoriýasynyň mugallymy bolup zähmet çeken (Sary bagşynyň neberesi) Begmyrat Gutlymyradow, şeýle hem Aýsoltan Berdiýewa, Nazar Gullaýew ýaly halypalar bilen filmde surata düşmek miýesser etdi.
– Ýaşajyk aktýoryň kino dünýäsinde täsirli keşbi döreden soň sungata bolan höwesi ony haýsy ýokary okuw mekdebine eltdikä? diýen gyzyklanma bilen oňa ýene-de sowal berdim:
– Sahysalyh orta mekdebi tamamlap nirede okadyňyz, haýsy hünäri ele aldyňyz?
– Men 8-nji synpa çenli obamyzda okadym. Soňra paýtagtymyz Aşgabat şäherindäki Daňatar Öwezow adyndaky sazçylyk mekdebinde bagşyçylyk hünäri boýunça bilim aldym. Sazçylyk mekdebiniň soňky synpynda okap ýörkäm halypa Halmämmet Kakabaýew ýene bir filmde keşp döretmegi teklip etdi. Bu film Kerim Gurbannepesowyň “Ýazmasy agyr düşen goşgy” atly poemasy esasynda düşürilen “Toba” atly film. Filmde men baş gahryman Myradyň keşbini ýerine ýetirdim. Mundan başga-da “Jygaly beg”, “Nejep oglan” ýaly kinofilmlerde hem keşpleri döretdim.
Sazçylyk mekdebi tamamlap, Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersitetiniň žurnalistika fakultetine okuwa girdim. Sazçylyk mekdebinde okap, çagalygymda kinofilme düşüp, meşhur aktýorlaryň arasynda gezip, olardan tälim alan bolsam-da, näme üçindir ýetginjeklik ýaşyna ýetenimde žurnalistika höwes edip başladym. Uniwersiteti tamamlan soň ýene-de Halmämmet aganyň ýanyna “Türkmenfilm” birleşigine bardym. Ol ýerde iki-üç ýyl zähmet çekdim. Soňra ýene-de öz gutaran kärim boýunça “Biznes reklama” gazetinde baş redaktor bolup işledim.
– Wagtyň geçmegi bilen birhili ýene-de çagalygymda kalbymda orun alan kino sungatyna dolanasym geldi. Asyl žurnalist kärini okasam-da çagalygymda kino sungatyna berlen ekenim. Şu ýerde halypam Halmämmet aganyň aýdan sözlerini ýatlasym gelýär.
– “Sungata berilmeseň, ondan gowy zada garaşmagyň manysy ýok. Salyh jan, bizi okadan mugallym Daneliýa şeýle diýerdi: “Onuň Aly hezretleri kino!”
– Beýle sözler ýönelige aýdylmaýar. Ony diňe sungatyň mukaddesligini duýan adam aýdyp biler. Oňa diňe özüň şu sungat bilen ýaşap, işläp, döredip başlanyňdan soň has-da göz ýetirýärsiň” diýdi. Hakykatdanam filmleri surata düşüreniňde adamlara, durmuşa garaýşyň düýpgöter üýtgeýär. Diňe tomaşaçylaryň däl, ilki bilen öz dünýägaraýşyň üýtgeýär. Gowy zada ýene bir gowy zat sebäp bolýar. Haýsydyr bir işiň başyny tutanyňda şoňa yhlas edip, ýüregiň bilen berilseň azabyň ýerine düşýär. Halypamyň sözlerini ýatlap, köp oýlanyp gezdim. Ýaşlygymda uruş döwri bilen baglanyşykly filme gatnaşanym üçinmi şu tema bilen bagly wakalar meni hasam özüne çekýär. Bolup geçen wakalar esasynda film düşürmek maňa has gyzykly. Gyzykly film üçin täsirli wakanyň gözleginde boldum. Filmi halk köpçüligine ýetirmek üçin edebi esasy, aktýory saýlap bilseň işiň ýerine düşýär.
Ine, bir günem kitaplar dünýäsine seýran edip otyrkam, ýazyjy Öwezmyrat Ýerbendiniň kürte bilen bagly eserine gabat geldim. Halypalar bilen maslahatlaşdyk. Şol eseriň esasynda Atamyrat Şagulyýew ssenarisini ýazdy. “Gyzyl kürte” filmini surata düşürdik. Bu film Ahal welaýatynyň Nohur obalarynda, Gökdepe etrabynyň obalarynda, Ýerbentde gumuň içinde ýylyň ähli pasyllarynda surata düşürildi. “Gyzyl kürte” filmi halk köpçüligi tarapyndan gyzgyn garşylandy hem-de halkara kinofestiwallara gatnaşdy. Ilki Türkiýe Respublikasynyň Bursa şäherinde geçirilen halkara festiwala gatnaşdy. Şeýle-de ýene “Daragt” atly kino filmimiz hem Bursada geçirilen halkara kinofestiwalyna gatnaşyp “Durna” heýkeljigine mynasyp boldy. Döredijiligimde diňe bir kinofilmleri surata düşürmek bilen çäklenmän, “Alkyşnama”, “Jeýhunyň ýakasy” ýaly dokumental filmleri hem surata düşürdüm. Surata düşüren kinofilmlerimiz Russiýanyň Ýekatrenburg şäherinde, Duşenbede, Daşkentde geçirilen kinofestiwallara gatnaşdy. Kinofilmleriň festiwallara gatnaşmagy bilen birlikde maňa-da halkara kinofestiwallarda emin agza bolmak miýesser etdi. Azerbaýjanda, Türkiýede geçirilen festiwallarda emin agza bolup dünýä derejesinde meşhur režissýorlaryň işine baha bermek, şol ýerde ýaşyl Tugumyzy parlatmak uly bagt hasaplaýaryn.
Ine, ýaňy-ýakynda Gazagystanyň Aktau şäherinde geçirilen Gorkut ata kinofestiwalyna hem emin agza bolup gatnaşdym. Türkmen halkynyň milliligini öz ukybyň bilen dünýä tanatmak uly bagt.
– Söhbetdeşligimiziň ahyrynda okyjylary maşgala durmuşyňyz bilen tanyşdyraýsaňyz, şeýle-de ýaşlara berjek maslahatyňyz?
– Maşgalamyz barada aýtsam iki gyzym, üç oglum bar. Bir oglum bilşiňiz ýaly “Gyzyl kürte” filmindäki Öwekge atly oglanjygyň keşbini ýerine ýetirdi. Umuman aýdanymda, ogullarymyň ikisi filmlerde keşpleri janlandyryp, ses bermäge gatnaşýarlar.
Ýaş oglan-gyzlara ilki bilen aýtjak zadym käriňe bolan çäksiz söýgüň, höwesiň bolmaly. Köp okap, öwrenip, halypalardan tälim alyp kämilleşmeli, duýgur bolmaly. Halka gowy zat görkezjek bolsaň diňe gözlegde bolmaly. Şu zatlaryň ählisini jemläp berjaý etseň onda eden işiň, zähmetiň ýerine düşdigi diýip hasaplaýaryn. – Bagtly durmuşymyza guwanyp, täze filmleriň üstünde işleýärin. Täze “Gyz kasamy” atly kinofilmi surata düşürdük. Nesip bolsa, ýakyn günlerde halk köpçüligine ýetiriler. Ol film hem bolan waka esasynda ýazylan. Halkymyzyň göwnünden turar diýen umydymyz bar.
Gahryman Arkadagymyzyň, Hormatly Prezidentimiz Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň baştutanlygynda gün-günden gözelleşýän Watanymyza, bagtly durmuşymyza guwanyp, döretmäge işlemäge ähli mümkinçilikler bar! Goý, hemişe eziz Diýarymyzda, toýlar-toýa ulaşsyn! – diýip, ýagşy dilegler bilen režissýor sözüni jemledi.
Şu ýerde şahyr Kerim Gurbannepesowyň şeýle setirleri ýadyma düşdi.
Öz seçen kärini oňarsa her kim,
Ýarpy ýeňledermiş dünýäniň ýükün.
Ýekeje hünäre ýöretse höküm,
Iliňe bergidar bolmaýsyň besdir.
Bu setirleriň üsti bilen guýmagursak, ylahydan zehinli režissýoryň döredijiliginde onuň yhlasyny, sungata bolan höwesini görüp bolýar. Sözümiziň ahyrynda belli režissýor Sahysalyh Baýramowyň ýene-de täze filmleri bilen halk köpçüligini begendirip durmagyny oňa üstünlikleriň hemra bolmagyny arzuwlap ýagşy niýetler bilen hoşlaşdyk!
Gülöwser Rahmanowa,
Türkmenistanyň B. Amanow adyndaky Döwlet çagalar kitaphanasynyň kitaphanaçysy.