Türkmenler — türk halklarynyň oguz toparynyň nesilleridir. Türkmen dili köne türk diliniň esasy aýratynlyklaryny, ýagny uzyn sesleri saklap galan dillerden biridir. Men “ýurt” söziniň gelip çykyşyny türkmen diliniň bir şiwesinde ýüze çykardym. Türkmen dili örän baý dildir, ony çuňňur bilýänleriň elinde onuň gudraty has-da artýar. Türkmen ýazyjysy Berdi Kerbabaýewiň diliniň baýlygy onuň “Aýgytly ädim” atly romany üçin baýrak almagyna sebäp boldy; bu eser 50 dile terjime edilipdir.
Türkmen klassyk şahyrlarynyň üçüsi müňlerçe ýyl ulanylan oguz elipbiýi barada goşgular ýazypdyr. XVIII asyr türkmen şahyry Şeýdaýy “Owadan yigrimi bäş gözel ýigrimi bäş ” atly goşgy ýazypdyr. Bu goşgy ýok bolan elipbiýe bagyşlanan elegiýa bolup durýar. Şahyryň sözlerinden şol elipbiýde ýedi sesli we on sekiz sessiz harp bardygyny bilip bolýar:
Şeýle gulaga ýakymly,
Sözled’m gözel ý’gr’m(i) bäş,
Niçe owazy çekimli,
Yzladym gözel ýigrim(i) bäş.
Ýedisinden owaz çykyp,
On sekizin tartar çekip,
Üç müň ýaşady ömrün ýakyp,
Bozladym gözel ýigrim(‘) bäş.
Bu goşgy arkaly biz şol elipbiýiň ýedi sesli we on sekiz sessiz harpy öz içine alýandygyny bilýäris. Goşgynyň başga bir setirinde şahyr şeýle diýýär:
“Arap dili beýleki dilleriň çyrasy boldy.”
M.ö. VI–VIII asyrlarda Mongoliýada ýaşan türkleriň ulanýan run elipbiýiniň käbir harplary häzirki türkmen halylarynda nagyş görnüşinde peýdalanylypdyr. Ýakynda tapylan gawun şekilli oguz guburynda ýazgy görnüşindäki nyşanlar bar eken; şol nyşanlaryň käbiri türkmen halylarynda hem duşýar.
Meşhur rus arheology Wiktor Sarianidi Türkmenistanda dört müň ýyllyk medeniýeti açan alym hökmünde, tapylan nyşanlary türkmen halylary baradaky ylmy maslahatda görkezdi. Ol nyşanlaryň türkmen halylarynyň nagyşlaryna meňzeýändigini aýtdy. Başga bir rus alymy hem Günorta Türkmenistandaky nyşanlar bilen Elamdaky hem-de gadymy Sümer ýazgylaryndaky nyşanlaryň arasynda meňzeşlik bardygyny ýüze çykardy.
XVIII asyr türkmen klassyk şahyry Magtymgulynyň diliniň baýlygy XIX asyrda Ýewropada hem ykrar edilipdi. Onuň dili beýleki türkmen şahyrlaryna hem täsir edipdi. XVIII–XIX asyrlarda sanap gutaryp bolmajak köp klassyk şahyrlar ýaşapdylar. Käbir şahyrlar prozada-da ýazypdyrlar. Halk döredijiliginde proza hem ösmegini dowam etdiripdi.
Türkmen diliniň örän baý dil bolmagyna garamazdan, onuň barada kän zat ýazylmady. Men türkmen medeniýetiniň dil taýdan aýratynlyklary barada käbir makalalar ýazdym. Indiana Uniwersiteti tarapyndan türkmen–iňlis sözlügi neşir edildi, ýöne henizem hakyky ylmy derejedäki iňlis–türkmen sözlügi çap edilmedi. Şonuň üçin-de, Doktor Orazgylyjowyň soňky çykarylan “Makul Sözlügi” bu ugurda ilkinji we möhüm başlangyçdyr.
Meşhur fransuz sosiology Pýer Burdýö sözlükleriň düşünjeleri belli bir tarapa çekýändigini aýdypdyr. Onuň pikiriçe, sözlükler diňe düşündiriş bermek bilen çäklenmän, käbir sözlere kanuny many berýär. Bu belli bir derejede dogrudyr. Emma dürli maksatly sözlükler hem bardyr. Her biri leksikologiýanyň dürli ugry boýunça döredilýär.
Sowet Soýuzy dargandan soň, öňki respublikalaryň halklarynyň durmuşynda uly üýtgeşmeler ýüze çykdy. Tehnologiýa, syýahatçylyk, söwda we ykdysadyýet ýaly ugurlarda täze tejribeler başlandy. Şol döwürde iňlis dilini bilýänler örän azdy, şonuň üçin kompýuter terminleriniň iňlis görnüşlerini ulanmak zerur boldy.
Şeýle ýagdaýda, Türkmenistanda gowy taýýarlanan iňlis sözlügine uly zerurlyk bardy. Dr. Döwran Orazgylyjow täze görnüşli leksikologiýa ýörelgesi bilen dürli ugurlarda giňden ulanylýan sözleriň Makul iňlis–türkmen sözlügini taýýarlady. Bu sözlük diňe bir türkmenler üçin däl, eýsem beýleki halklar üçin hem peýdalydyr. Dr. Orazgylyjow peýdalanyjy üçin amaly taýdan täsirli täze leksikologiýa görnüşini döretdi. Ol häzirki zaman durmuşynyň dürli ugurlarynda giňden ulanylýan sözleriň türkmençe deňeşdirme görnüşlerini öz içine alýar. Zerur bolan ýagdaýynda, sözlük täzelenip duruljakdyr.
Şeýle möhüm işi ýerine ýetirendigi üçin men Dr. Orazgylyjowy tüýs ýürekden gutlaýaryn — bu sözlük okyjylara uly peýda berer.
Awtor barada
Professor Ýusup Azmun – türkmen diliniň dünýä derejesinde tanalmagyna we ylmy taýdan öwrenilmegine ägirt uly goşant goşan dilçi, edebiýatçy we dörediji alymdyr. Ol ömrüni türkmen diliniň ses gurluşyny, leksikasyny, morfologiýasyny hem-de halk döredijiliginiň lingwistik esaslaryny öwrenmäge bagyşlady. Onuň «Türkmen dili ses gurluşy», «Dede Gorkut» boýunça ylmy barlaglary, şeýle-de Mahtumguly Pyragynyň döredijiligine degişli işleri halkara ylmy jemgyýetçiligi tarapyndan ýokary baha berildi.
1939-nji ýylda doglan Professor Azmun onlarça ylmy kitaplaryň, ýüzlerçe makalanyň, terjimeleriň awtory bolup, köp ýyllap Türkiýede, Beýik Britaniýada, Amerikanyň Birleşen Ştatlarynda we beýleki ýurtlarda ylmy iş alyp bardy. Ol diňe bir alym däl, eýsem türkmen diliniň nusgawy gymmatlyklaryny dünýä jemgyýetçiligine ýetirýän medeniýet ilçisidir.
Türkmen halkynyň milli medeniýetine we dil mirasyna goşan hyzmatlary üçin Professor Ýusup Azmun Türkmenistanyň «Magtymguly adyndaky döwlet baýragy», şeýle-de Türkiýäniň Türk Dil Guramasynyň Hormat baýragy bilen sylaglandy. Onuň ylmy hem döredijilik mirasy häzirki zaman türkmen ýaşlary üçin ylham çeşmesidir.