Sanly bilim, sanly ykdysadyýet barada söz açylanda kibernetika – kiberhowpsuzlyk barada agzaman geçmek bolmaz. Sözümiz gury bolmaz ýaly ilki bilen “Kibernetika” näme, ol haçan ýüze çykypdyr, şular dogrusynda durup geçeliň.
“Kibernetika” adalgasy “kubernao” diýen grek sözünden gelip çykyp, ol “çarhy aýlaýaryn, dolandyrýaryn” diýmekdir. Ilkibaşda kibernetika adalgasyny grek filosofy Platon “gämini, soňra bolsa jemgyýeti dolandyrmak sungaty” manysynda peýdalanypdyr. Kibernetika ylmynyň ösüş taryhy 1937-nji ýyldan başlanýar, şol ýyl amerikan alymy, professory, matematigi Norbert Winer tarapyndan ylmy maslahat gurnalýar, bu maslahata dürli hünärli alymlar – matematikler, fizikler, biologlar, fiziologlar, sosiologlar çagyrylýar. Şol maslahatyň netijesinde ylmyň täze ugrunyň, ýagny kibernetika ylmynyň düýbi tutulýar.
Kibernetika – bu aýratyn bir ylym däl-de, eýsem birnäçe ylymlaryň we ylmy dersleriň umumy jemidir.
Giň manyda aýdanymyzda Kibernetika – maglumatlar ylmynyň, şol sanda anyk ulgamdan kibernetika düşünjesine geçmek esasynda ulgamy modelirlemäge, onuň häsiýetini derňemäge we ulgamy kämilleşdirmek barada maslahat bermäge mümkinçilik berýän dolandyryş ylmynyň umumy jemidir.
Indi bolsa “Sanly kibernetika”, “Sanly ulgam” diýen düşünjelere garap geçeliň. Bu düşünje häzirki wagtda biziň durmuşymyzyň aýrylmaz bölegine öwrülen kompýuterler bilen baglanyşykly. Dünýäniň häzirki ýaşaýyşyny göz öňünde tutsak, bize öz durmuşymyzy kompýutersiz, telefonsyz, umuman tehnologiýasyz göz öňüne getirmek örän kyn bolardy. Köp iş ýerlerinde, edaralarda işler kompýuter önümçiligi esasynda alnyp barylýar. Ine bu diýmek bolsa, sanly ulgamyň biziň durmuşymyzda esasy orun tutýandygyny subut edýär. Aýratyn hem kompýuteri ulanyjylaryň kompýuter ugrundan esasy kösenýän hadysasy kompýuteriň goraglylygy, kompýuteriň bökdençsiz işlemekligi bolup durýar. Kompýuter ulanyjylaryň dilinden esasy: kompýuterim agyr işleýär, kompýuterimde wirus bar, kompýuterimde öz-özünden döreýän faýllar bar, fleşkamda wirus bar, fleşkam gizlin görkezýär, fleşkam ýandy, fleşkamdan zat geçirip bilemok we.ş.m sözleri köp eşidýäris. Kompýuterlerden başga-da maglumat göteriji enjamlar bolan fleşkalara, çiplere, hard disklere zyýan ýetmek hadysasy köp ýüze çykýar. Maglumat göterijilere wirus geçmek, olaryň içki ýagdaýyny gizlin görkezmek hadysasy olar näsaz ýa-da wirusly kompýuterlere birikdirilen ýagdaýynda maglumat göterijide (fleşka, çip, hard disk) näsazlyklar döräp bilýär.
Geliň şol kemçilikleri nädip aradan aýyrmalydygyny birnäçe ädimleriň üsti bilen göz ýetireliň.
- Kompýuter wiruslaryndan näsazlyklaryndan gorkýan bolsaňyz, ulanýan kompýuteriňize goraglylyk üçin antiwirus programmalaryny oturdyň;
- Kompýuteriňiziň ähli programmalaryny, obýektlerini doly tanaýan bolsaňyz, onda kompýuteriňizi antiwirussyz ýagdaýda-da ulanyp bilersiňiz.
Munuň üçin siz kompýuterden CTRL+SHIFT+ESC – buýrugyna basyp, kompýuteriňizde hereket ähli programmalaryň, prosesleriň sanawyny alyp bilersiň. Ol ýerden bolsa öz kompýuteriňize, ulanýan programmalaryňyza degişli bolmadyk wirus obýektleri düýbünden kompýuteriňizden ýok edip aýryp bilersiňiz. Ýöne köpümizde şeýle sorag ýüze çykýar – “Ol wiruslary nädip tanamaly, nädip ýok etmeli?”
Gerekmejek obýektlerden – wiruslardan nädip dynmaly?
- CTRL+SHIFT+ESC – buýrugyna basalyň;
- Açylan penjireden prosesler (operasion sistemaňyz windows 7 bolsa – prosesler; windows 10 bolsa giň(подробные)) bölümine geçeliň;
- Ol ýerden islendik bir prosesy saýlap, sag düwmäni basyň we şol prosesiň häsiýetnamasyny (Свойства) görüň. Eger şol proses haýsydyr bir programmanyň awtorlyk hukugyny alan bolsa, onda ol wirus ýa-da zyýanly proses däldir. Eger-de şol proses hiç bir programmanyň awtorlyk hukugyny almadyk bolsa, onda onuň häsiýetnamasy boş, diňe programma(приложение) diýip durar. Ine bu bolsa siziň kompýuteriňize zeper ýetirip biläýjek wiruslardyr. Bu wiruslary düýbünden kompýuteriňizden ýok etmek isleseňiz ýok etmek isleýän obýektiňizi saýlap sag düwmäni basyň;
- Çykan ýerine ýetiriji panelden “Завершить дерево процессов” buýrugy saýlalyň;
- Şerti tassyklaň.
Indi siziň kompýuteriňiz şol wiruslardan azat edildi.
Kompýuteriňizi şol gerekmejek obýektlerden arassalasaňyz kompýuteriňizi bökdençsiz ulanyp bilersiňiz.
Köp mugallymlaryň, edara işgärleriniň, okuwçylaryň, talyplaryň kösenýän zady maglumat göterijileriniň näsazlyklarydyr. Olary nädip aýyrmaly diýen sowal ýüze çykýar. Olary ýok etmegiň birnäçe usullary bar.
Fleşkaňyzy wirusly ýa-da näsaz kompýutere salanyňyzda fleşkaňyzda näçe faýl boldygyça wirus geçiriler hem-de fleşkaňyz gizlinlik ýagdaýyna düşer.
Eger fleşkaňyzyň göwrümi belli bir derejede doly bolsa, içinde-de hiç hili obýekt görkezmeýän bolsa, onda ol maglumat göterijiňiz gizlinlik ýagdaýyna düşendir. Eger-de fleşkaňyzyň içinde fleşkanyň suraty görkezilen ýarlyk(Ярлык) bar bolsa, şol obýekte girmäň ol wirus bolup kompýutere geçer we fleşkada-da hemme kompýutere geçýän wirus hökmünde bolup galar.
Fleşkany nädip gizlinlik ýagdaýyndan açmaly?
1.Windows+R – düwmelere basyp ýerine ýetiriji penjiräni açmaly.
2.Açylan penjirede cmd diýip ýazyp giriziň.
- Açylan system32\cmd.exe penjirede (Eger fleşkaňyz F disk diýip duran
bolsa) F: – ýazyp enter basyň. Diýmek siz F diske girdiňiz
- Indi gizlinligi açmak üçin kody girizeliň: attrib F:*.* /d /s -h -r -s.
- Siziň fleşkaňyzdaky gizlin faýllar “_” atly papkadadyr.
Eger-de siz yzygiderlikleri doly we dogry ýerine ýetiren bolsaňyz bu amallar siziň kompýuteriňiziň howpsuzlygyna ýardam edip biler.
Mekan Bäşimow,
Magtymguly adyndaky TDU-nyň talyby