Häzirki wagtda ähli ugurlarda giňden ornaşdyrylýan sanly ulgamyň döreýiş taryhy, geçen ýoly we ösüşi hemmeler üçin gyzykly bolsa gerek! Bu ulgamyň ýüze çykmagy ikilik san ulgamynyň döremegi bilen baglanyşyklydyr. Belli bolşy ýaly, “ikilik” san ulgamy Gotfrid Wilgelm Leýbnis tarapyndan 1705-nji ýylda öwrenildi we ol ikilik ulgamyny ulanmak arkaly arifmetika we logika ýörelgeleriniň birleşip biljekdigini kesgitledi. Çarlz Sanders Peirs 1886-njy ýylda ýazan hatynda elektrik kommutator zynjyrlary arkaly logiki amallaryň nädip amala aşyrylyp bilinjekdigini düşündirýär. Netijede, wakum turbalary logiki amallar üçin ýörelgeleri kämilleşdirdi. Lýudwig Witgenşteýn 1921-nji ýylda (“Tractatus Logico-Philosophicus”) 16 hatar hakykat tablisasynyň wersiýasyny hödürledi. 1924-nji ýylda tötänlik zynjyryny oýlap tapyjy Walther Boze, ilkinji häzirki zaman elektron derwezesi üçin 1954-nji ýylda fizika boýunça Nobel baýragyny aldy.
Orta asyrlarda dörän mehaniki analog kompýuterler astronomiki hasaplamalar üçin ulanylýar. Ikinji jahan urşunda nyşana almak üçin ýöriteleşdirilen harby maksatlar üçin mehaniki analog kompýuterler ulanyldy. Bu döwürde ilkinji elektron sanly kompýuterler birnäçe otagyň ululygy möçberinde bolup, ýüzlerçe häzirki zaman şahsy kompýuterleriňki (PK) ýaly güýç sarp edýärdi. “Z3” atly Konrad Zuýs tarapyndan taýýarlanan elektromehaniki kompýuter 1941-nji ýylda döredilip, dünýäde ilkinji doly awtomatiki ýagdaýda işleýän sanly kompýuter boldy. Jon Bardin we Wolter Bratteýn 1947-nji ýylda Amerikadaky Bella laboratoriýasynda kontakt tranzistoryny, soň bolsa William Şokli 1948-nji ýylda Bell Labs-da polýar däl çatryk tranzistoryny oýlap tapdylar.
Mançester uniwersitetinde Tom Kilburnyň ýolbaşçylygyndaky topar wakum turbalarynyň ýerine täze döredilen tranzistorlary ulanyp, täze enjam ýasaýar we ulanyşa berýär. Ilkinji tranzistorlaşdyrylan kompýuterler 1953-nji ýyla çenli işledi, olaryň ikinji tapgyry bolsa, 1955-nji ýylyň aprelinde tamamlandy. 1955-nji ýyldan başlap tranzistorlar kompýuter dizaýnlarynda wakum turbalaryny çalşyp, kompýuterleriň “ikinji neslini” döretdi. Wakum turbalary bilen deňeşdirilende tranzistorlar has kiçi, has ygtybarly bolup az güýç talap edýärdi.
Amerikan alymy Jek Kilbi 1958-nji ýylyň iýulynda “Texas Instruments” kompaniýasynda işleýärkä, integral zynjyr (IC) baradaky ilkinji pikirlerini ýazga geçirdi, soňra 1958-nji ýylyň 12-nji sentýabrynda birleşdirilen ilkinji işini üstünlikli görkezdi. Kilbiniň çipi Germaniýada ýasaldy. Soňra “Faýrild” ýarymgeçirijisinde Robert Noýs kremniniň integral zynjyryny oýlap tapdy. Noýsiň kremniý integral zynjyrynyň (IC-iň) esasy özeni 1959-njy ýylyň başynda Hoan Hoerni tarapyndan işlenip düzülen meýilnama bolup, 1957-nji ýylda işlenip düzülen amerikaly inžener Muhammet Atallanyň kremniniň üstünde geçiren usulyna (passiwasiýa) esaslanýar.
Metal – oksid – ýarymgeçiriji meýdan effektli tranzistor (MOSFET), MOS tranzistory diýlip hem atlandyrylýar, Muhammet Atalla we Dawon Kahng tarapyndan 1959-njy ýylda Bell Labs-da oýlanyp tapyldy. MOSFET-iň artykmaçlyklary ýokary göwrümliligi, elýeterliligi, az sarp etmegi we ýokary tranzistor dykyzlygyny öz içine alýar. MOS uly göwrümli integrasiýa (LSI) bilen birlikde, bu faktorlar MOSFET-i sanly zynjyrlar üçin möhüm enjama öwürýär. MOSFET-ler XX asyryň ahyryndan XXI asyryň başyna çenli sanly rewolýusiýa döwründe sanly elektronikanyň esasy gurluş bölekleri boldy. Bu bolsa, XXI asyryň başlarynda sanly zamana ýol açdy.
Integrirlenen zynjyrlaryň ilkinji günlerinde her çip diňe birnäçe tranzistor bilen çäklenýärdi we integrasiýanyň pes derejesi dizaýn işiniň birneme ýönekeýdigini aňladýardy. 1970-nji ýyllaryň başynda MOSFET tranzistorynyň giňden kabul edilmegi, bir çipde 10 000-den gowrak tranzistorly ilkinji uly göwrümli integrasiýa (LSI) çipleriniň döremegine sebäp boldy. MOSFET logikasynyň bir görnüşi bolan CMOS giňden kabul edilenden soň, 1980-nji ýyllarda tehnologiýanyň ösmegi bilen, bir çipde millionlarça, soň bolsa milliardlarça MOSFET-ler ýerleşdirildi. Bu bolsa täze dizaýn usullaryny döredip, düýpli meýilnamalaşdyrmagy talap edýär. Şeýlelik-de, aýratyn enjamlaryň we tehnologiýa önümleriniň tranzistor sany görlüp-eşidilmedik belentlige çykdy. 2018-nji ýyla çenli öndürilen tranzistorlaryň umumy mukdary 1,3 × 1022 (13 sekstillion) diýlip çaklanylýar.
Simsiz rewolýusiýa, simsiz torlaryň ornaşdyrylmagy we ýaýramagy 1990-njy ýyllarda başlandy we MOSFET esasly RF güýç güýçlendirijileriniň (güýç MOSFET we LDMOS) we RF zynjyrlarynyň (RF CMOS) giňden kabul edilmegi bilen üpjün edildi. Simsiz ulgamlar 1990-njy ýyllardan 2000-nji ýyllara çenli sanly teleýaýlym (sanly teleýaýlym), GPS, hemra radiosy, simsiz internet we jübi telefonlaryna kabel zerurlygy bolmazdan köpçülikleýin sanly geçirişe mümkinçilik berdi.
1972-nji ýylda Nasir Ahmed tarapyndan ilkinji gezek teklip edilen diskret kosin öwrülişigi (DCT) kodlaşdyrma, JPEG (1992), wideo ýaly şekil gysyş formatlary bilen amaly sanly media geçirişine, ýagny H.26x (1988-den soň) we MPEG (1993-nji ýyldan başlap), Dolby Digital (1991) we MP3 (1994), ýaly kodlaşdyrma formatlary we sanly teleýaýlym standartlary isleg boýunça wideo (VOD) we ýokary kesgitli telewizor (HDTV) görnüşli birnäçe täze mümkinçilikleri berdi. Internet wideosy, 2005-nji ýylda Çad Hurli, Jawed Karim we Stiw Çen tarapyndan döredilen onlaýn wideo platformasy bolan “YouTube” tarapyndan meşhur boldy, bu bolsa Bütindünýä Kerebiniň islendik ýerinden MPEG-4 AVC (H.264) ulanyjy tarapyndan döredilen mazmunly wideo akymyna mümkinçilik berdi.
Sanly ulgamlaryň köpüsi kombinasiýa we yzygiderli ulgamlara bölünýär. Kombinasiýa ulgamy, birmeňzeş giriş berlende elmydama şol bir çykyşy görkezýär. Yzygiderli ulgam giriş hökmünde yzyna berilýän käbir netijeler bilen birleşýän ulgamdyr. Bu sanly ulgam amallaryň yzygiderliligini ýerine ýetirýär. Iň ýönekeý yzygiderli ulgam, ähtimal ikitaraplaýyn san ýa-da “bit” aňladýan mehanizmdir. Sanly ulgamda signalyň has takyk şekillendirilmegi, ony görkezmek üçin has köp ikilik sanlary ulanyp bolýar. Signallary gaýtadan işlemek üçin has köp sanly zynjyrlary talap edýän hem bolsa, her bir san birmeňzeş enjam bilen işlenýär we netijede aňsat ulalýan ulgam döredilýär. Analog ulgamda goşmaça çözgüt signal zynjyrynyň her ädiminiň çyzyklylygyny we ses aýratynlyklaryny düýpli gowulandyrmagy talap edýär.
Şu wagta çenli gurlan iň köp sanly integral zynjyrlar çalt, ýokary dykyzlygy we pes güýji bolan CMOS logikasyny ulanýar. Bu usul hatda, IBM System ýaly uly hem çalt kompýuterlerde hem ulanylýar. 2009-njy ýylda gözlegçiler, ýat tutýanlaryň CMOS ýarymgeçiriji proseslerini ulanyp, gaty az mukdarda giňişlik we güýç bilen doly logiki birleşigi üpjün edip, uly işleri (flip flop, implikasiýa we logiki inwersiýa meňzeş) durmuşa geçirip biljekdigini ýüze çykardylar.
Häzirki wagtda sanly ulgam bilim ulgamynda, lukmançylykda, ykdysadyýetde, umuman, ähli ugurlarda giňden ulanylýar. Sebäbi biziň ýaşaýan bu asyrymyz tehnologiýanyň we kommunikasiýanyň has ösen döwrüdir. «Sanly ykdysadyýet» adalgasynyň ilkinji gezek 1995-nji ýylda ABŞ-nyň Massaçusets uniwersitetiniň alymy Nikolas Negroponte tarapyndan teklip edilendigi aýratyn bellärliklidir.
Seýli Aryşow
Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň
Halkara gatnaşyklary institutynyň Halkara
žurnalistikasy fakultetiniň 3-nji ýyl talyby.
https://intellektual.makulsozluk.com/makul-puzzle/