Berkarar döwletimiziň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe Hormatly Prezidentimiziň, Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň, Türkmen halkynyň milli Lideri, Gahryman Arkadagymyzyň parasatly ýolbaşçylygynda tebigaty goramagyň hukuk, ykdysady we guramaçylyk esaslaryny kämilleşdirmekde, sagdyn ekologiýa abadançylygyny üpjün etmekde, biologik baýlyklaryň köpdürlüligini gorap saklamakda, milli toponimik düşünjeleriň gadymy nusgalaryny öwrenmekde uly işler durmuşa geçirilýär. Edebiýatyň ösüş taryhynda täze milli edebi mekdebi esaslandyran Magtymguly Pyragynyň her bir setirinde, sözünde dilleriň, medeniýetleriň, döwürleriň we halkyň ykbaly jemlenýär. Zeminiň tebygy baýlyklaryň sakasynda gymmatly hazynalaryň ilkinjisi we durmuş eşretleriniň gözbaşy suw hasap edilýär. Derýalar ylymda planetamyzy iýmitlendirýän, täsin landşaftlary döredýän we köpdürli biologik baýlyklary özünde jemleýän tebygatyň janly arteriýalaryna deňelýär. Alymlaryň bellemegine görä, goja zeminiň süýji suw gorlarynyň uly toplumy derýalarda jemlenýär. Goja zeminde adamzadyň gündelik ykbalyna we halk hojalygynyň dürli pudaklarynyň rowaçlanmagyna derýalar önümçilik ösüşleriň we abadançylygyň baş çeşmesi hökmünde gatnaşýarlar. Sözleri yklymlar ýaýylyp, setirleri döwrümiz bilen sazlaşýan, bagtly döwrümizde wagt we giňişlik gurşawynda ömürlere hem-de ykballara mynasyp sesini goşýan şahyryň pikir derýasynyň akabalary mähir, söýgi, hormat ylhamy, hatyra edebi, joşgunly duýgular bilen alyslar aşýar. Gündogaryň beýik akyldary we nusgawy şahyry Magtymguly Pyragynyň döredijiliginde ygal suwlaryndan ýygnalyp, öz döreden tebygy hanalary boýunça akýan köp goşantly derýa leksikasy bilen bagly milli, sebit hem-de halkara ähmiýetli jemgyýetçilik pikirlerine, taryhy çözgütlere, çeper dürdänelere, deňlemelere we täze şahyrana gözýetimlere uly orun berilýär. Ussadyň edebi mirasynda dürli taryhy döwürlerde kemala gelen derýalar, tebygy akarly, ýata suw ýollarynyň gadymy, meşhur, baý gidrotoponimik merkezleriniň atlary, gazy, haşar, lagym, irrigasiýa işleri, suwdan peýdalanmagyň rejeli, tygşytly, umumytürki medeniýeti, olaryň wagt, orun, giňişlik, ölçeg birlikleri, suw örtükleri bilen bagly gymmatlyklary 190-dan gowrak eserlerde duş gelýär. Danyşmendiň eserlerinde emeli we tebygy suw üpjünçilik çeşmeleriniň bir hatarynda durýan derýa leksikanyň 100-e golaý nusgalary duş gelip olar şahyryň şygyrlarynda suw bilen bagly adalgalaryň düzüminde ulanylyş ýygylygy boýunça ilkinji basgançagy eýeleýärler. Edebi döredijiligi köplere halypalyk mekdebi bolup hyzmat edip gelýän dünýä edebiýatynyň ýyldyzy Magtymguly Pyragynyň eserleriniň 20-ä golaýynda Jeýhun (Amyderýa) atly irki orta asyrlaryň meşhur gidrologik adalgasy duş gelýär. Dünýä edebiýatynyň rowaçlanmagyna uly goşant goşan Magtymguly Pyragynyň edebi mirasynda dgadymy Jeýhunyň, derýa suwlarynyň şypaly, jadyly akabalarynyň merhemedi, lezzeti, teşneligi gandyryjy hikmetleri, gymmatlyklary we çeper keşpleri mistiki, dünýewi, ylmy, meňzetme, simwoliki we göçme manylarda wasp edilýär. Dananyň ,,Harap eýlär’’, ,,Yşk dowzahyna’’, ,,Gaýraty bellidir’’, ,,Sogap bolar’’, ,,Nazar salmaz’’, ,,Päl galmaz’’, ,,Enary bardyr’’, ,,Mal istär’’, ,,Ýusup diýe-diýe’’, ,,Biläni’’, ,,Bu gün’’, ,,Terk eýleme bu mekany’’, ,,Kaýda sen’’, ,,Türkmeniň’’, ,,Öýler görer sen’’, ,,Bir käre döndi’’, ,,Harap eýlär’’, ,,Derman, ýaranlar’’, ,,Baş ýagşy’’, ,,Bolar sen’’, ,,Ar bile’’, ,,Gördüňmi?’’, ,,Hakyň permanydyr’’, ,,Utup durupdyr’’, ,,Gözel Şirgazy’’, ,,Meni’’, ,,Bar meniň’’, ,,Başdan dogrusy’’, ,,Şalar galmazlar’’….. ýaly şygyrlaryny Jeýhun derýasy, derýa hünärmentçiliginiň, kenarýaka awçylyk, balykçylyk, sözleýiş medeniýetiniň leksikasynyň söz düzümlerine, şahyrana aňlatmalaryna baý bolan iň görnükli nusgalary hasaplamak bolar. Aryfyň ,,Jeýhun bilen bahry-Hazar arasy’’, ,,Bu gün Jeýhun bahrydan aşdym’’, ,,Bal getirer joşup derýa akanda’’, ,, Geçdim on iki derýany’’, ,,Lemmer-lemmer möwç uran’’, ,,Ekiniň hemdemi, ýeriň ýarany’’, ,,Derýa joşa geldi suwdan gandyrsa’’, ,,Derýalar gark eder suwda gämini’’, ,,Derýalary joşdurar sil’’, ,,Tereň derýa haýbatyňa guwanma’’, ,,Üç essesi däli derýa’’, ,,Derýa-ummanlar rahatdyr’’, ,,Jülgesinde güller ösen’’, ,,Derýa içre ýüzgen, çöllerde ýörgen’’, ,,On iki dag, ýedi jülge’’, ,,Jülgäni sil bile, dagy gar bile’’ ,,Düz ýeriň gadryny bilgil, derýa dolmazdan burun’’, ,,Derýa lebi oldur Lebap’’, ,,Ýedi dag, ýedi derýa’’, ,,Girdap ýasap akar Jeýhun’’….. diýip belleýän setirleri derýa leksikasynyň ajaýyp çeper keşbi, peýzažy, gözelligi, durmuş hakykatlary, häsiýetleri bilen berk baglanyşyklydyr. Eserleri durmuş ylmynyň grammatikasyna meňzedilýän Magtymguly Pyragynyň hümmetli, jadyly, syrly setirlerinde bol suwly, güýçli, bereketli, sahy, jomart Amyderýa zeminiň ýaşyl ýakutly nagyşlarynyň biri, ýagşylyk jemalynyň ýalkawyny paýlaýan yzzaty dürleriň sakasy, bagtlylygyň buşlukçysy, müdümi desterhanyň egsimejek sahawatynyň dury bulagy, soňlanmajak bolçulygyň mähribanlyk alawy, zynatly durmuşyň güneşi, tebygatyň yhlasyndan dörän tylla hazynalaryň käbesi, nygmatly bossanlaryň baly, köňül köşkleriniň zerewşany, röwşenlik bazarynyň göwheri, salamatlyk kerweniniň köwseri derejesinde arşa galdyrýar. Merkezi Aziýanyň iň uly, iň gadymy, iň köp atly, iň göwrümli, iň bolsuwly, iň güýçli akymly derýasy we bol hasyllaryň baş sütüni hasap edilýän Amyderýanyň uzynlygy 2 540 kilometre deň bolup, onuň 1 000 kilometrden gowragy mähriban diýarymyzyň çäginden geçýär. Derýanyň gözbaşy okean derejesinden bäş müň metre golaý belentlikde ýerleşýän Hinduguş daglarynyň buzluklaryndan, ygal suwlaryndan alyp gaýdýar. Ýylyň dowamynda tomus paslynda köp joşýan derýanyň suw derejesiniň möwsümleýin üýtgäp durmagy oba hojalyk ekinlerini suwarmakda örän uly ýeňillikleri döredýär. Bu derýa dünýäniň on müňden gowrak iri, uzyn, giň, köphanaly derýalarynyň arasynda iň bulanyk suwly derýalaryň biri hem hasap edilýär. Derýanyň her metr kub suwunyň düzüminde 3-7 kilograma çenli gyrmynça, dürli ýokumly erginli tebygy mineral serişdeleri, duzlar jemlenýär. Amyderýanyň suwy bilen Merkezi Aziýa ýurtlarynda 8 million gektardan gowrak ýerler dowamly suwarylýar. Ýaşaýşymyzyň we durnukly ösüşimiziň esasy gan damary hasaplanýan Amyderýa irki orta asyrlarda Hunlaryň derýasy, Uzboý, Amul, Oguz, Üňüz, Oks, Jeýhun derýasy hökmünde has-da şöhratlanypdyr. Taryhyň altyn sahypalarynda orun alan bu derýanyň mukaddes akabalary barada orta asyr arap-pars, türki dillerindäki golýazmalaryň, diwanlaryň, tezkireleriň we edebi çeşmeleriň 300-e golaýynda çeper waspnamalar, şahyrana kyssalar, hatyraly ýatlamalar duş gelýär. Amyderýanyň suwunyň her ýylky möçberiniň 70 göterime golaýy oba hojalyk ekinlerini suwarmak üçin ulanylýar. Dünýäniň derýalarynyň arasynda bentleriň, portlaryň gurluşygy, üstaşyr ýük daşamak, töwereginde jemleýän ilatly nokatlaryň, howdanlaryň, kölleriň, bagçylyk nahallarynyň ekiliş sany, kenarlarynda, suwastynda ýaşaýan ösümlik we haýwanat dünýäsiniň görnüşleri, derýa ýollarynyň uzynlygy, gämi gatnawlaryň hereketi boýunça ilkinjileriň hatarynda durýar. Biziň döwletimiziň suw serişdeleriniň esasy bölegini, ýagny, 95 göterimini Amyderýanyň mele suwy üpjün edýär. 1875-nji ýylda Amyderýada ilkinji milli derýa transport serişdesi-bug bilen işleýän gämi hereket edip, 1887-nji ýylyň 1-nji sentýabrynda bolsa derýanyň üstünden agaçdan ýeňil ulaglar üçin ilkinji köpri, 1888-nji ýylyň 6-njy ýanwarynda Amyderýanyň üstünden geçýän ilkinji demir ýol ulagynyň köprüsi gurulýar. 1982-nji ýylyň 27-nji maýynda Amyderýanyň orta akymlarynda we onuň iki kenaryndaky çölleriň ekoulgamyny, tokaýlary, oazisleri gorap saklamak, sebitiň täsin ösümlik we haýwanat dünýäsini ylmy taýdan öwrenmek we dikeltmek maksady bilen Türkmenistanyň Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministrliginiň Daşky gurşawy guramak gullugynyň Amyderýa döwlet tebigy goraghanasy döredildi. Amyderýadan gözbaş alýan, ýetmiş ýyl mundan ozal gurluşygy başlanan, 1999-njy ýylyň 4-nji maýynda ýer ýüzüniň iň uzyn emeli Garagum derýasy diýlip at berlen gadymy Jeýhunyň mele suwy uzynlygy 1100 kilometre ýetip Bereket etrabyna aralaşdy we şol sebitden soňra turba arkaly Balkanabada, Hazara we Türkmenbaşa akdyrylmagy ýola goýuldy. Bu durmuş hakykaty şahyryň ,,Ötgül, Pyragy’’ goşgusynda belleýän ,,Jeýhun bahry joşup Gürgene aksyn’’ diýen setiriniň hasyl bolandygyny aýdyň dabaralandyrýar. Hormatly Prezidentimiziň, Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň, Türkmen halkynyň milli Lideri, Gahryman Arkadagymyzyň başlangyjy bilen ägirt uly ykdysady, yklymara üstaşyr geçelge hökmünde örän ähmiýetli bolan, Amyderýanyň üstünden geçýän, injenerçilik-tehniki gurluşy we ulanyş ölçegleri boýunça dünýä ülňülerine laýyk gelýän demir ýol köprüleriniň ikisiniň, awtomobil köprüleriniň hem üçüsiniň 2009–2017-nji ýyllar aralygynda gurlup ulanylmaga berilmegi diňe bir ýurdumyz boýunça däl, eýsem sebit boýunça-da uly taryhy sepgitleriň, durmuş üstünlikleriň, halkara jemgyýetçiliginde Beýik Ýüpek ýolunyň ugrundaky rowaçlyklaryň we dünýä lo¬gis¬tik mer¬ke¬zleri üçin amatly geçelgeleriň tylla bosagasynyň naýbaşysy hökmünde kabul edildi. Halk¬la¬ry¬, döw¬let¬le¬ri¬ we yklymlary bir¬leş¬di-ren, 2017-nji ýylda geçirilen Ýapyk binalarda we söweş sungaty boýunça V AZIÝA oýunlary mynasybetli atly ýörişiň, ,,Amul — Ha¬zar-2018” ady bi¬len ge¬çi¬ril¬en hal¬ka¬ra de¬re¬je¬sin¬dä¬ki sport baý¬ram¬çy¬ly¬gy¬nyň-awtoral¬li¬ ýaryşynyň gadymy Amyderýanyň kenarlaryndaky etraplardan badalga almagy köpleriň göwün guşuny ganatlandyrdy. Mähriban watanymyzda 1988-ni ýyldan bäri her ýylyň 14-nji martynyň derýalaryň halkara güni, her ýylyň sentýabr aýynyň soňky ýekşenbesiniň Bütindünýä derýalary goramagyň hepdeligi hökmünde bellenilip geçilmegi köpleriň şatlyk ylhamyny artdyrýar. Hormatly Prezidentimiziň, Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň, Türkmen halkynyň milli Lideri, Gahryman Arkadagymyzyň parasatly ýolbaşçylygynda ýurdumyzy durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň baş milli maksatnamasyna laýyklykda döwletimiziň halk hojalygynyň ähli pudaklary bilen birlikde bu günki gün derýa ulaglar ulgamynyň maddy-enjamlaýyn, tehniki düzümi, sanly tehnologik binýady barha ýokarlanyp zamanabap röwüşde döwrebaplaşdyrylýar, kämilleşdirilýär we dünýä ylmynyň soňky gazanan innowasion nusgalary esasynda ösdürilýär Ýer ýüzünde ýaşaýşyň dowam etmegi üçin jemi birligi, bitewiligi aňladýan, sagdyn, amatly daşky gurşawyň ählumumy maddy, medeni, hojalyk, önümçilik işlerini we gözellik zerurlyklaryny kanagatlandyrmak üçin peýdalanylýan tebigatyň hazynalaryny öwrenmekde, durnukly ekologiýa medeniýetini dabaralandyrmakda we biologik dürlüligi gorap saklamaga gönükdirilen milli, sebit hem-de halkara ähmiýetli hyzmatdaşlygyň gerimini giňeltmekde uly işleri alyp barýan Hormatly Prezidentimiziň, Gahryman Arkadagly Serdarymyzyň, Türkmen halkynyň milli Lideri, Gahryman Akadagymyzyň janynyň sag bolmagyny, döwletli başlangyçlarynyň hemişe rowaçlyklara beslenmegini arzuw edýäris!
Dädebaý Pälwanow, Görogly etrap häkimliginiň hünärmeni.
Telefon № 865877139