Energiýa sarp edilişiniň çalt artmagy we ekologiýa meseleleriniň çylşyrymlylaşmagy şertlerinde, dünýä gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmelerine has köp üns berip başlady. Bu çeşmeler – Gün, yel, suwuň güýji, geotermal energiýa we biomassa – nebit, kömür we tebigy gaz ýaly däp bolan ýangyçlaryň alternatiwasy bolup durýar. Gaýtadan dikeldilýän energiýa diňe bir howa zyýanly gazlaryň çykarylmagyny azaltman, eýsem, durnukly ykdysady ösüşe ýol açýar.
Aslynda, gaýtadan dikeldilýän energiýa adaty gazylyp alynýan ýangyçlara seredeniňizde özüniň üstünlikli we durnukly alternatiwadygyny subut etdi. Dünýäniň köp ýurtlary eýýäm giň gerimde gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmelerine geçdiler. Mysal üçin, Amerikanyň Birleşen Ştatlarynda ýel energiýasynyň çalt ösmegi, ýurduň elektrik energiýasynyň 7%-den gowragynyň ýel energiýasyndan emele gelmegini getirdi.
2020-nji ýylda ilkinji gezek gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmeleri ABŞ-da kömürden has köp elektrik öndürdi. Mundan başga-da, Germaniýa, Daniýa we Kosta Rika ýaly ýurtlar ýakyn wagtda gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmelerine doly bil baglamak üçin uly maksatlar goýdy.
Täzelenýän energiýanyň gazylyp alynýan ýangyçlardan birnäçe artykmaçlygy bar. Birinjiden, has arassa, şeýle hem klimatyň üýtgemegine goşant goşýan parnik gazlarynyň az mukdaryny öndürýär. Ikinjiden, has ygtybarly we tükenmezden belli bir wagtlap ulanylyp bilner. Üçünjiden, häzirki wagtda import edilýän ýangyçlara bil baglaýan ýurtlar üçin energiýa garaşsyzlygyna sebäp bolup biler. Netijede, ýangyçlary uzak aralyga daşamak zerurlygyny azaldyp, ýerli derejede täzelenip bilýän energiýa öndürilip bilner.
Aşakda bu çemeleşmegiň esasy artykmaçlyklaryna seredip geçeris.
- Ekologiýa howpsuzlygy
Gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmeleriniň esasy artykmaçlyklaryndan biri – olaryň daşky gurşawa az täsir etmegidir. Kömür we nebit ýaly ýangyçlar ýananda, howa zäherli gazlary çykarýar, emma Gün we yel turbinalary howany hapalamaýar. Bu, global derejede we uly şäherlerde howanyň hiliniň erbetleşmegi bilen bagly göreşde aýratyn ähmiýete eýedir.
Şeýle hem, gaýtadan dikeldilýän çeşmelerden energiýa öndürmek, nebit hapalarynyň ýa-da atom elektrik stansiýalarynyň heläkçilikleriniň öňüni almak ýaly ekologiki betbagtçylyklaryň howpyny hem azaldar.
- Tükenmezlik we bakylyk
Adaty ýangyç serişdeleri çäklidir. Nebit, gaz we kömür ir ýa-da giç tükenip biler, bu serişdeleriň çykarylyşy bolsa her gün has gymmatlaşýar we çylşyrymlylaşýar. Şeýle-de bolsa, Gün, yel we suwuň energiýasy tükenmeýär. Mysal üçin, Gün energiýanyň durnukly akymyny üpjün etmäge mümkinçilik berip bilýär.
Bu, gaýtadan dikeldilýän energiýada uzak möhletli döwürde ynamdar çözgüt edýär, döwletleri adaty ýangyçlaryň durnuksyz bazarlaryndan gaçyp, energiýa özgertmäge mümkinçilik berýär.
- Ykdysady durnuklylyk we energiýa garaşsyzlygy
Öz energetika ulgamyny ösdürmek, döwletlere energiýa serişdeleriniň importyndan garaşsyz bolmak mümkinçiligini döredýär. Mundan başga-da, gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmeleriniň infrastrukturasyny döretmek, içerki ykdysadyýeti höweslendirýär – taslama döretmekden başlap, enjamlary öndürmäge we energiýa pudagynda iş orunlary döretmäge çenli uzalyp gidýär.
Her ýylda tehnologiýalaryň bahasy peselýär: Gün panellary, yel turbinalary we batareýalar has elýeterli bolýar, olaryň peýdalanyşynyň netijeliligi bolsa ýokarlanýar.
- Innowasiýalar we tehnologiýa ösüşi
“Ýaşyl” energiýa geçişi ýokary tehnologiýalaryň, ylmy barlaglaryň we innowasiýalaryň ösüşine sebäp bolýar. Bu diňe bir energiýa öndürmek üçin has gowulandyrylan usullary öz içine alman, eýsem energiýanyň saklanmagyny, paýlanyşyny dolandyrmak, “akylly” ulgamlary we sanly platformalar bilen integrasiýa etmek ýaly meseleleri hem öz içine alýar. Bular has elýeterli we uýgunlaşýan energiýa ulgamyny döredýär.
- Iş orunlary we jemgyýetçilik peýdalary
Gaýtadan dikeldilýän energiýa köp sanly iş orunlaryny döreder: inženerler, dizaýnerler, gurnamaçylar, enjamlary işletmek we hyzmat etmek üçin hünärmenler. Halkara Energiýa Agentligi (IRENA) tarapyndan berlen maglumatlara görä, bu pudakdaky iş orunlary her ýyl artýar. Nebit ýa-da kömür öndürmekde awtomatlaşdyrylan işlerden tapawutlylykda, “ýaşyl” energiýa adam goşandyny talap edýär, bu bolsa işsizlik derejesiniň peselmegine goşant goşýar.
Gaýtadan dikeldilýän energetika diňe bir alternatiwa däl, eýsem XXI asyryň şertlerinde zerurlykdyr. Ol ekologiýa taýdan arassa, durnukly we ykdysady taýdan oňat çözgütleri teklip edýär. Dünýä şol bir wagtyň özünde ilkinji ädimleri ädýär, we bu tehnologiýalary şunça tiz ornaşdyranymyzda, planetanyň we adamzadyň abadançylygy üçin mümkinçilikler has ýokary bolar.
Näme üçin gaýtadan dikeldilýän energiýa geljekdir?
Soňky ýyllarda köp ýurtlar ekologiýa taýdan arassa energiýa geçýärler: Gün, yel, suw energiýasy we beýlekiler. Bu çeşmeler täzelenip bilýänler diýip atlandyrylýar, sebäbi olar hiç haçan tükenmeýär we tebigata zyýan bermeýär.
- Arassa energiýa – arassa howa
Nebit ýa-da kömür ýananda howa zyýanly gazlar çykýar, bu bolsa tüsseniň peýda bolmagyna we global ýylylygyň artmagyna sebäp bolýar. Emma Gün panellary we yel turbinalary hiç hili zyňyndy döretmeýär. Bu howany has arassa we saglyk üçin peýdaly edýär. - Energiýa hiç haçan tükenmeýär
Gün her gün dogýar, yel öwüsýär, derýalar akýar – bu tükenmeýän energiýa çeşmeleridir. Nebit we gazdan tapawutlylykda, olar hiç haçan tükenmeýär. - Geljek tehnologiýalar
Soňky tehnologiýalar energiýa ulgamyny “akylly” edýär – meselem, elektrik batareýalarda saklanar we soňra ulanylar. Bu energiýa ulgamyny has netijeli we arzan edýär.
Global energiýa ulgamynyň ösüşi
Global energiýa ulgamy howa meseleleri we durnukly ösüş gazanmak ähtimallygy sebäpli üýtgeýär. Halkara Energiýa Agenligi (IEA) tarapyndan berlen maglumatlara görä, 2023-nji ýylda dünyädäki energiýa öndürilişinde täzelenip bilýän çeşmeleriň paýy 30%-den geçdi. Bu görkeziji has ýokarlanýar.
Merkezi Aziýadan gysgaça mysallar
Mälim bolşy ýaly, golaýda Özbegistanyň Samarkant şäherinde “Merkezi Aziýa-Ýewropa Bileleşigi” sammiti geçirildi. Şonuň çäklerinde halkara klimat forumy geçirilip, onda ekologiýa we gaýtadan dikeldilýän energiýa serişdeleri babatda sebit ýurtlarynyň döwlet Baştutanlarynyň garaýyşlary beýan edildi.
Gazagystan
Gazagystan Gün energetikasyny ýokary depginde ösdürýär. 2030-njy ýyla çenli energiýa balansynyň 30%-ine täzelenip bilýän energiýalaryň hasabyna geçirmegi maksat edinýär. Täzelenýän energiýa Gazagystanyň energiýa strategiýasynyň merkezidir. “Ýaşyl” wodorod öndürmek üçin dünýädäki iň uly taslamalaryň birini durmuşa geçirýär. Öňdebaryjy global korporasiýalar bilen hyzmatdaşlykda Ýel we gün energiýasy öndürmek taslamalaryna başlady. Gazagystan dünýädäki uranyň 40% -ini öndürýär. Dünýädäki elektrik energiýasynyň takmynan 10% -iniň atom elektrik desgalary tarapyndan öndürilýändigini göz öňünde tutup, bu möhüm goşantdyr. Gazagystan zyňyndylary azaltmak we energiýa howpsuzlygyny ýokarlandyrmak üçin ilkinji atom elektrik desgasyny gurmagy meýilleşdirýär
Tajigistan
Täjigistanda klimat maksatnamalaryny maliýeleşdirmegiň ýyllyk aratapawudy 400 million dollardan geçýär we uly netijeler ýüze çykan halatynda bu görkeziji 1,5 milliard dollara ýetýär. Tajigistan suwuň energiýa kuwwatyna eýe. Täjigistan häzirki wagtda elektrik energiýasynyň 98 göterimini ýurduň gidroenergetika çeşmelerinden öndürýär we täzelenip bilýän çeşmelerden öndürilýän ýaşyl energiýanyň paýy boýunça dünýäde altynjy orunda durýar. Mundan başga-da, iň pes görkezijileri bolan uglerod gazlarynyň paýy boýunça Täjigistan dünýäde 130-njy ýerde durýar. 2032-nji ýyla çenli Täjigistan täzelenip bilýän energiýa çeşmelerine doly geçmegi meýilleşdirýär.
Gyrgyzystan
Gyrgyzystan wodorod energetikasyny öwrenýär. Ýurt “ýaşyl” wodorody suw energiýasy arkaly öndürmegi meýilleşdirýär, bu bolsa uglerod çykarylyşyny azaldyp, energetiki garaşsyzlygy üpjün edip biler.Şeýle hem Gyrgyz Respublikasy 2030-njy ýyla çenli hapa zyňyndylary 16%, halkara jemgyýetçiliginiň goldawy bilen 44% çenli azaltmagy meýilleşdirýär.
Türkmenistan
Türkmenistan durmuş-ykdysady ösüş maksatnamasynyň çäginde Gün panelleriniň önümçiligini meýilleşdirýär. Bu ýerli senagaty ösdürer.
Türkmenistan kömürturşy gazyny we metan zyňyndylaryny azaltmak boýunça giň tagallalar edýär.. Soňky döwürde Türkmenistan bu ugurda köp işleri amala aşyrdy. 2023-nji ýylda metan zyňyndylaryny azaltmak boýunça topar döredildi. Şol ýylyň dekabrynda Türkmenistanyň Ählumumy metan borçnamasyna goşulandygy resmi taýdan yglan edildi. Hökümet howada metan zyňyndylaryny azaltmak boýunça Türkmenistanyň daşary ýurt döwletleri we halkara guramalar bilen hyzmatdaşlyk etmeginiň “Ýol kartasyny” kabul etdi. Netijede, diňe 2024-nji ýylyň ahyryna çenli Türkmenistanda metan zyňyndylary 11 göterim azaldy.
Özbegistan
Özbegistan ykdysady ösüşiň serişde tygşytlaýan we ekologiýa taýdan arassa modeline geçip başlady. Bu ýerde esasy ugurlaryň biri “ýaşyl” energiýa. Geljek bäş ýylda täzelenip bilýän çeşmelerden alnan energiýanyň paýyny 54 göterime çenli ýokarlandyrmagy meýilleşdirýär. Bu parnik gazlarynyň zyňyndylaryny takmynan 16 million tonna azaldar. Özbegistanyň parnik gazlarynyň zyňyndylaryny Pariž şertnamasy boýunça möhletinden öň 35 göterim azaltmak baradaky borçnamasyny ýerine ýetirmegi üçin ähli tagallalary edýär.
Gaýtadan dikeldilýän energetika ekologiýa, ykdysady we jemgyýetçilik taýdan uly peýda berýär. Merkezi Aziýadaky ýurtlaryň mysallary, alternatiw energiýanyň üstünlikli ornaşdyrylýandygyny we sebitleriň ösüşine oňyn täsir edýändigini görkezýär. Gaýtadan dikeldilýän energetika serişdelerine goýlan maýa goýumlary durnukly ösüşe, iş orunlarynyň döredilmegine we ilatyň ýaşaýyş hiliniň gowulmagyna getirýär.
Şamil Roznazarow, žurnalist.