Ylymda jemgyýetiň ösüşiniň häzirki döwründe ykdysady ulgamlaryň birnäçe görnüşleri bar. Ykdysady ulgamlar önümçilik prosesinde, ony dolandyrmakdaky we ykdysady işjeňlige gatnaşyjylaryň (subýektleriň) arasynda maddy baýlygy paýlamakdaky emläk hukuklary esasynda emele gelen gatnaşyklar toplumydyr.
Ykdysadyýetiň dört görnüşi (ykdysady ulgamlar) köplenç tapawutlanýar. Bular adaty ykdysadyýet, bazar ykdysadyýeti, meýilleşdirilen we garyşyk ykdysadyýetdir. Käbir bilermenler garyşyk ykdysadyýeti meýilleşdirilen we bazar ykdysady ulgamlarynyň gibrididir diýip hasaplaýarlar. Garyşyk ykdysadyýet, täze şertlerde bazar ykdysadyýetiniň mundan beýläkki ösüşiniň (ewolýusiýasynyň) bir wariantydyr diýip aýdýarlar.
Bazar ykdysady ulgamynyň häsiýetli aýratynlyklary:
- eýeçiligiň dürli görnüşleriniň bolmagy;
- hususy emlägiň ähli ýüze çykyşlarynda esasy orny;
- harytlar we hyzmatlar üçin arzan bahalar;
- telekeçilik işjeňliginiň erkinligini üpjün etmek;
- bäsleşik azatlygy Iň ýokary şahsy girdeji gözlemek telekeçilik üçin esasy höwesdir;
- ykdysadyýeti kadalaşdyrmak üçin bazar mehanizmleri;
Bazar ykdysadyýetiniň häsiýetli aýratynlygy önümçiligiň aýlawly tebigatydyr. Önümçiligiň ýokarlanmagy we giňelmegi döwri durgunlyk we çökgünlik bilen çalşyrylýar. Bu bazaryň harytlar bilen doldurylmagy we islegiň dolulygy bilen baglanyşykly. Bu prosesiň gidişi bilen bu harytlara zerurlyk azalýar, isleg azalýar we satuw mukdary hem ep-esli azalýar. Bu önümçiligiň azalmagy, işsizligiň köpelmegine sebäp bolýar.
Ykdysadyýetde we jemgyýetde krizis prosesleri hem bar. Krizisler yzygiderli bolup, sosial dartgynlygy ýokarlandyrýar. Käbir alymlaryň bazar ykdysadyýetiniň diňe milli önümçiligi hasaplaýan garyşyk ykdysady ulgamyň wariantlary (modelleri) işlenip düzülen ýagdaýlary hasam gowulaşdyrmak üçin.
Bäsleşik düşünjesiniň düýp manysy ýokarda belläp geçişimiz ýaly, bazar ykdysadyýetiniň häsiýetli aýratynlyklaryndan biri bäsleşikdir. Bu adalganyň birnäçe düşündirişi bar.
Ykdysadyýetde bäsleşik, önümçilikde ýokary hilli , ygtybarly önümleriň marketinginiň şertleri üçin ykdysady guramalaryň arasyndaky bäsleşik diýmekdir.
Bäsleşik, ykdysady bähbitleri durmuşa geçirmek prosesinde telekeçilik guramalarynyň arasyndaky çaknyşyk hem diýilýär.
Ykdysady guramalar hem şahsy adamlar (öý hojalygy), dürli eýeçilik görnüşindäki kärhanalar, şeýle hem ştatlar bolup bilerler. Iň oňat çeşmeleri (has baý, has gowy, amatly ýerde) ulanmak hukugy üçin bäsleşik gatnaşyklary ýüze çykyp bilýär. Bu önümçiligiň bahasyna täsir edýär. Bahasy näçe pes bolsa, önümiň bazardaky bäsleşik ukyby şonça-da ýokary bolýar.
Bazarda önümi satmak meselesinde öndürijileriň arasyndaky bäsleşik bu öndürijiler önümiň hilinde, önümiň görnüşiniň dürlüliginde we önümiň mukdarynda bäsleşýärler. Bahalarda bäsleşik ilki bilen iň gowy bahany kesgitlemek we iň ýokary girdeji gazanmak barada bolmagydyr. Sarp edijiler bäsleşik gatnaşyklaryna hem girýärler. Haryt satyn alnanda sarp edijiler özleriniň satyn alan harytlarynyň iň uly peýdasy üçin bäsleşýärler.
Bäsleşigiň görnüşleri bäsleşik gatnaşyklarynyň klassifikasiýasynda birnäçe çemeleşme bardyr. Olaryň saýlamagy, gözlegiň maksatlaryna we gözlegçiniň nukdaýnazaryna baglydyr. Iň köp ulanylýan ölçegler durmuşa geçirmegiň usullary, pudaga degişlilik, erkinlik derejesi. Usullara laýyklykda bahalar we baha däl bäsleşik tapawutlanýar.
Bahalar bäsleşigi, öndürijiniň bäsdeşlerden has arzan bahadan önüm hödürleýän ýagdaýydyr. Öndüriji önümçilik çykdajylaryny peseltmek bilen bahany arzanladýar. Başga bir ýagdaýda, girdejiniň ret edilmegi (girdejiniň ýetmezçiligi) sebäpli bahanyň arzanlamagy bolup biler. Bu ýagdaýda bazarlar we sarp edijiler üçin bäsleşik artýar. Bahasyz bäsleşik, has ýokary hilli önüm we goşmaça sarp ediji aýratynlyklary üçin öndürijileriň arasyndaky bäsleşikdir.
Senagat bäsleşigi, bir ýa-da birnäçe pudagy öz içine alýan we kapitalyň amatly paýlanmagy, girdejileriň paýlanyşy we ş.m. meselelerine täsir edýän bäsleşikdir. Bazar ykdysadyýetinde bäsleşigiň roly we wezipeleri bolýar.
Olar şu aşakdaky wezipeleri ýerine ýetirýär:
- Düzgünleşdiriji;
- Motiwasiýa (höweslendiriji, galkyndyryjy) funksiýasy;
- Paýlamak;
- Dolandyryş funksiýalary.
Düzgünnama önümçiligiň faktorlarynyň iň zerur bolan pudaklara iberilmeginden ybaratdyr.
Höweslendiriji funksiýa, telekeçiler üçin bäsleşik üçin hem töwekgelçilik, hem-de girdeji üçin mümkinçilikdir.
Bäsleşik netijesinde girdejiler önümçiligiň netijeliligini ýokarlandyrmakdaky goşantlaryna laýyklykda kärhanalaryň arasynda paýlanýar.
Bäsleşik netijesinde her kärhananyň ykdysady güýji gözegçilikde saklanýar we sarp ediji hyzmatyň hiline we bahalaryna gözegçilik edip, satyjylary saýlamaga mümkinçilik alýar.
Bazardaky bäsleşigiň roly gaty möhümdir. Bu ykdysadyýeti ösdürmegiň iň möhüm mehanizmlerinden biridir. Näçe ýokary we has işjeň bäsleşik gatnaşyklary bar bolsa bazar şonça-da netijeli işleýär. Bäsleşik netijesinde ykdysady ulgamyň ykdysady, tehnologiki we sosial komponentleriniň utgaşmasy optimallaşdyrylýar.
Oba hojalygynyň bazarlarynyň bäsleşige ukyplylygy baradaky subutnamalaryň köpüsi bahalaryň ýaýramagynyň derňewine daýanýar.
Bu makalada biz söwda subsidiýalaryny we adaty modeli birleşdirýän synag tejribesi bazaryň esasy gurluş parametrlerini dikeltmek üçin kemçiliksiz bäsleşik nusgalaryny açyp görkezdik.
Ilki bilen, söwdagärleriň arasynda tapawutlandyryş derejesini dikeldenimizde 0-dan 0-a çenli (ýagny, birmeňzeş önümler we birmeňzeş söwdagärler) 1-e çenli bolsa (ýagny, her bir söwdagär ýerli monopsonist) bolmagydyr.
Ikinjiden, geçiş tizligine kwaz-eksperimental baha bermek arkaly goşmaça pursat, daýhan üpjünçiligi üçin bäsleşýän söwdagärleriň sany hem kesgitlenip biliner.
Bazar derejesi, degişli ykdysady gatnaşyjylaryň sany fiziki taýdan has köp bolubam bilýärler.
Ykdysady ulgamda bazarlar bir näçe birleşigi ýerine ýetirýärler:
Olar şu aşakdaky wezipelerdir:
- Güýçli kärhanalar kiçi kärhanalary ýokary çekýärler.
- Toparyň üstünligi.
- Medeniyetli bäsleşik, liderler bilen deňleşmek, bäsleşikden üstün çykmaklykda ýolbaşçylaryň goldawy.
Bazarda girdeji gazanmaklygyň esasy sebäbi bäsleşikdir. Bäsleşik, bäsleşik artykmaçlyklaryny ýokarlandyrmagyň ýollaryny işjeň gözlemäge mejbur edýär,
(maýa goýum mümkinçilikleri, ähli çeşmelerden netijeli peýdalanmak, çykdajylary azaltmak we bäsdeşlere garşy strategiýalary gözlemek).
Birleşmegiň esasy sebäplerinden biri sinergistik täsir – jebisleşdirmek arkaly netijeliligi ýokarlandyrmak. Munuň netijesi bäsleşik artykmaçlyklaryny ýokarlandyrmakdyr. Olara birnäçe faktorlar sebäp bolýar.
Bazarda söwdanyň bäsleşik gatnaşygy ýeňilleşdirýän faktorlar şu aşakdakylardyr:
Ykdysady we tehnologiki:
– ösen bäsleşik;
– materialyň elýeterliligi tehniki serişdeler;
– progressiw tehnologiýalar
– senagat we bazar üýtgemeleri;
– zerur zatlaryň elýeterliligi ykdysady we tehniki infrastruktura;
– ýokary hünärli işgärler;
– täze bilelikdäki ösüş harytlar we hyzmatlar;
– otnositel güýç satyjylar we alyjylar;
– strategiýany ulanmak tapawutlandyrmak;
– ösen IT infrastrukturasy
Guramaçylyk dolandyryş:
– çeýeligi guramaçylyk gurluşlar;
– demokratik stil özüni alyp baryş;
– telekeçilik iş strategiýasy;
– agdyk maglumat;
– merkezden daşlaşdyrmak;
– özbaşdaklyk;
– tor guramasy
Jemgyýet psihologiki:
– köpçüligiň boýun almasy;
– üpjün etmek mümkinçilikleri;
– höweslendirmek;
– çeýelik;
– dowamly psihologiki pikirler.
Syýasy we kanuny:
– elýeterliligi durnuklylygy we täsirli kanuny esaslar
Subýektleriň özara täsirine oňyn täsir edýän faktorlar kiçi we iri bazarlardyr.
Bazarda söwdanyň özara gatnaşygyna ýaramaz täsir edýän faktorlar:
Ykdysady we tehnologiki ýagdaýda:
– serişdäniň ýetmezçiligi, özara täsirleri maliýe aýratynlyklary ýagny (işgärler, maliýe, çig mal, tehnologiýa);
– bäsleşigiň esasy üçin önümleri, hyzmatlary paýlamak;
– arzan bahadan eýeçilik edýän;
– maglumat bazalary we telekommunikasiýa torlar
Guramaçylyk dolandyryşda:
- kynçylyklaryň döremegi ýagny işi wagtynda ýerine ýetirilmedik halatynda
- ulgam elementleriniň oňaýsyz bolmagy
- söwdanyň özara täsirleriniň kynlaşmagy
Jemgyýet psihologiki pikirler
– garşylyk üýtgetmek;
– gorkynyň näbelliligi;
– agdyklyk edýän telekeçilik gyzyklanmalary;
– özara hereket tertibi;
– mümkin däl toparda işlemek, indiwidualizm;
– töwekgelçiligi ýigrenmek.
Käwagt firmalar täze önümiň hili sebäpli bahany arzanladýarlar we şonuň bilen islegiň çägini giňeltmek ýa-da baha diskriminasiýasyny ulanmak möhümdir.
Monopoliýa girdeji strategiýasyny öz içine alýar we bäsdeşleri bazardan çykarmak üçin gysga wagtyň içinde bahalaryň arzanlamagy firmalaryň bazara girmeginiň öňüni alýar.
Umuman aýdanyňda, geçirilen gözleglere laýyk gelýän netijelerimiz iň bolmanda daýhanlardan satyn alýan söwdagärler üçin bäsleşik araçy pudagyň, biri möhüm duýduryş, baha zynjyrlarynyň has pes derejesi (meselem, lomaý satyjylar, eksportçylar) bolup biler.
Usulyýet taýdan biziň seljermämiz, bazar derejesindäki aýratynlyklary şahsyýetden öwrenip boljakdygyny görkezýär. Bu çemeleşme, bazar bäsleşigi üçin peýdalydyr.
Taýýarlan: Amangeli HOJAMBERDIÝEW,
S.A.Nyýazow adyndaky Türkmen oba hojalyk
uniwersitetiniň mugallymy.