Müňýyllyk taryhy bolan köp sanly olimpiýa sportundan tapawutlylykda, tigir sürmek ýakynda – ýagny XIX asyryň ahyrynda peýda boldy, ýöne welosipediň döreýşi we ösüşi barada bize aýtmazdan ozal, welosipediň taryhyny ýada salmak ýerliklidir. Adamyň myşsa güýji sebäpli welosiped sürmek pikiri öňem döräpdir. 4, 3 we 2 tigirde bir adam tarapyndan dolandyrylýan dürli çaga wagonlary, trolleýbuslar bir wagtyň özünde Germaniýada, Fransiýada, Angliýada we beýleki ýurtlarda peýda boldy.
Welosipedleriň taryhyny ýazýanlar, Manngeimden nemes tokaýçysy Karl fon Draýsiň häzirki zaman welosiped maşynynyň “atasy” bolandygyny pikir edýärler. Ol 1814-nji ýylda dolandyrylýan öň tigirli we iki tarapa hereket edip bilýän agaçdan iki tigirli welosiped ýasapdyr.
1817-nji ýylda Karl fon Draýs welosipediň oýlap tapylmagy üçin nemes patentini aldy. Günbatar Ýewropada we Amerikada welosipediň hasam kämilleşdirilen görnüşleri oýlanyp tapyldy.
Tigir sürmek ýaryşlarynyň resmi başlanan senesi 1868-nji ýylyň 31-nji maýynda, Parižiň Sen-Klaud şäheriniň etegindäki seýilgähiň şaýollarynda 2000 metr belentlikde gurnalan mahaly hasaplanýar. Ýeňiji iňlis J.Mur bolup, indiki ýyl ilkinji 120 km Paris-Rouen welosiped ýaryşyny ýeňiş bilen tamamlady. Ýeňiji Iňlis Mur ýaryşy 10 sagat 45 minutda, ýagny pyýada tizliginde tamamlady.
Soň bolsa welosipediň tizligi sagatda 30 km çenli ýokarlandy. Oýlap tapyjylar öň tigrini galdyryp, yzky tigrini kiçeltdiler. Bu maşynlara “möýler” diýilýärdi. Şeýle-de bolsa, olara münmek ygtybarly däldi. 1885-nji ýylda Tomas Stiwens günde 60 km ýol geçip, bu welosipedde dünýäni aýlandy. “Möýler” bilen bir wagtyň özünde welosipediň “kenguru” diýlip atlandyrylýan başga bir modeli ýaýrap başlady. Ilkinji gezek ýyldyzjyk ulanyldy we tizligiň ýokarlanmagy dişli gatnaşygy bilen gazanyldy. Tigiriň mundan beýläk-de ösdürilmegi gaty çalt geçdi.
1870-nji ýyldan bäri Fransiýanyň, Italiýanyň, Beýik Britaniýanyň we beýleki ýurtlaryň dürli şäherlerinde demir ýol liniýalarynyň gurluşygy başlandy. 1890-njy ýylda welosiped sürmekde tigir sürýänleriň birnäçe kategoriýasy bardy: hünärmen, höwesjeň we garaşsyz. Pnewmatik tekerleriň peýda bolmagy bilen welosiped ýaryşy diňe bir ýolda däl, eýsem uly ýolda hem giňden ýaýrady. 1891-nji ýylda adaty Bordo-Paris ýol ýaryşy (600 km) başlandy.
Tigir sürmek, biziň döwrümiziň her bir Olimpiýa oýunlarynda görkezilen az sanly derslerden biridir. Afinyda geçirilen I Olimpiýa oýunlaryna gatnaşyjylar üçin şol döwürlerde, häzirki zaman ülňülerine-de laýyk gelýän ýol guruldy. Ilkinji Olimpiýa oýunlary 1896-njy ýylyň 8-nji aprelinde berildi, 5 Ýewropa ýurtlaryndan welosiped sürüjileri gatnaşdy. Bäsleşik maksatnamasynda ýaryşyň 5 görnüşi we ýaryşyň bir görnüşi bar.
I Olimpiadanyň dowamynda Halkara Tigir sürmek bileleşigi (ISU) ýokdy, ol diňe 1900-nji ýylda peýda bolýar, ýöne welosiped sürmek baradaky meýilnamany welosiped sürmek baradaky Halkara welosiped iş berijiler federasiýasynyň wekilleri düzdi. Uzak wagtlap, Olimpiýa Oýunlary gurnaýjylar, öz islegleri boýunça ýaryşyň programmasyny düzýärdiler, kämahal 1900-1904-nji ýyldaky ýaly (diňe 1904-nji ýyldaky ýaryşyň netijeleri, diňe ABŞ-ly türgenleriň alyp barýan ýaryşlary), Olimpiýa oýunlarynyň resmi teswirnamalaryna goşulmaýar ýa-da diňe 1912-nji ýyldaky ýaly uly ýolda geçirilýän görnüşi gurnalýar. 1908-1972-nji ýyllarda ýolda geçirilýän ýaryşlar tandemde geçirildi. Bäsleşigiň häzirki zaman düzgünleri 1928-nji ýyldan bäri döredildi.
Zenanlar 1984-nji ýylda ilkinji gezek Olimpiýa oýunlaryna gatnaşdylar. Ilkinji Olimpiýa oýunlaryna Fransiýadan we Beýik Britaniýadan öňdebaryjy welosiped sürüjileri gatnaşdy, soňra Daniýadan, Italiýadan, Germaniýadan we ozalky SSSR-den gelen türgenler hem goşuldy. 1996-njy ýyldaky Atlanta Olimpiýa oýunlarynda welosiped sürýänler medal gazanmak üçin awtoulag ýollaryny, ýaryş ýollaryny we Atlantanyň köçelerini aýlandylar.
Bossantäç Taganowa, Ýüpekçilik we ösümlikleri goramak
kafedrasynyň müdiri.
06-njy aprel ýyldyzlar näme diýýär? Gündelik Täleýnama