Hazar sebiti – Ýewraziýa giňişliginiň geosyýasy, ykdysady we ynsanperwer we giň gerimli energiýa, transport we aragatnaşyk düzümi merkezi bolup durýar. Bu ýerde halklaryň özara gatnaşyklarynyň taryhy asyrlara uzap gidýär. Şol bir wagtyň özünde häzirki dowam edýän prosesler – ýurtlaryň öz halklary üçin bähbitli bolmak ugrunda hyzmatdaşlygynyň, syýasy gepleşikler arkaly öz bähbitlerini goramagynyň mysaly bolup durýar. 12-nji awgustda Hazar deňziniň güni bellenilýär. Bu halkara gün 2006-njy ýylda güýje girizilen Hazar deňzini goramak boýunça çarçuwaly konwensiýanyň (Tähran) yglan edilen günüdür, onuň 20 ýyllygy indiki ýyl tamamlanar. Bu konwensiýa daşky gurşawy goramak ugrunda döwletara hyzmatdaşlyk mehanizmlerini öz içine alýar we halkara çemeleşmeleriniň ruhuna laýyk gelýär. Resminamanyň gysga wagtyň içinde – diňe üç ýylda – taýýarlanyp tassyklanylmagy sebitiň ýurtlarynyň hyzmatdaşlyga uly gyzyklanma bildirýändiginiň aýdyň görünýär.
Konwensiýa dört protokola gol çekilmegi bilen berkidildi: sebitiň taýýarlygy, nebit zyňyndylary bilen çalşygynda baş berýän hadysalara çalt jogap bermek we hyzmatdaşlyk (Aktau protokol, 2011-nji ýyl); Hazar deňziniň ýokarky ýerlerden we ýer ýüzünde alnyp barylýan işlerden hapalanmagyna gözegçilik etmek (Moskwa, 2012); biologik görnüşleriň durnuklylygyny saklamak (Aşgabat, 2014); we daşky gurşawyň tertipde çak edilmegi (Moskwa, 2018). Şu dört protokolyň diňe ilkinji ikisi 2016 we 2023-nji ýyllarda güýje girizildi. Täjigistan bolsa hemmesine gol goýdy we ekologiýa ulgamyndaky hyzmatdaşlyga açykdygyny görkezýär. Häzirem maglumat alyş-çalşyk, gözegçilik prosesslerini öz içine alýan täze bir protokolyň taslamasy boýunça gepleşikler dowam edýär.
Türkmenistan ekologiýa ulgamynda öňde baryjy orunlary eýeleýär. Içeri ýurt boýunça deňizde howpsuzlyk baradaky meseleler bilen bilelikde gyzyklanýan döwlet edaralaryndan düzülen Aragatnaşyk Komissiýasy bolup, ol daşary işler ministrligi, maliýe we ykdysadyýet ministrligi (suw baýlyklaryna gözegçilik ediji bölümi), daşky gurşawy goramak ministrligi we Türkmenistanyň gidrometeorologiýa gullugy (Türkmengidromet) ýaly edaralary öz içine alýar. Şeýle hem Hazar deňziniň Instituty, beýleki degişli edaralar hem bar. Milli Hazar meýilnamasy kabul edildi we birnäçe düzgünleşdiriji resminamalar işlenip düzüldi. Türkmenistanda senagat obýektleri üçin ekologiýa depgini köpçülikleýin tertipde saklanýar, energetika we tebigy serişdeler pudagyndaky kärhanalar “Ekologiýa gözegçiligi gullugy” tarapyndan yzygiderli barlaglara alnyp barylýar.
12-nji awgust 2018-nji ýylda Aktauda (Gazagystan) Hazar deňziniň hukuk statusy boýunça Konwensiýa gol çekildi. Bu, sebitiň bäş döwletiň arasynda bitewi hyzmatdaşlygy alamatlandyryp, sebitiň durnukly ösüşini, howpsuzlygyny we stabilizasiýasyny üpjün etmek üçin daşary çykalga gözlemezden hyzmatdaşlygyň ölçegidir. Konwensiýa 1996-njy ýylda diplomatlaryň düzümindäki ýörite iş topary tarapyndan başlandy hem-de 2018-nji ýylda kabul edildi. Bu halkara resminamasy öňki Sowet-Eýran şertnamalaryny (1921 we 1940-njy ýyllar) alşyldy.
Konwensiýa boýunça, Hazar deňziniň suw meýdany esasan deňiz hasaplaýar, bu häli ýylda gol çekilen ýurtlaryň umumy peýdalanmagyna degişli, olaryň deňiziň töweregindäki ýerleri hemara ýörite ylalaşyklar bilen bölünýär. Deňizleriň düşegi we tebigy baýlyklary halkara hukukynyň esaslary boýunça bölünýär. Deňiz ulaglary, balykçylyk we ylmy barlaglar tarapyndan bilelikdäki düzgünler boýunça amala aşyrylýar. Meselem, diniň aşagynda gaz geçirijiniň gurluşygy diňe şol çäkleriň eýesiniň razylygy bilen mümkin bolup biler.
Şeýle hem, konwensiýada gol çekilmedik güýç ulanýan güýçleriň deňize girmegine gadaganlyk goýulýar we ýurtlaryň deňiz howpsuzlygyny saklamak boýunça jogapkärçiligi belgilendi. Tebigy baýlyklary peýdalanmak ugrundaky hukuklar 25 mile çäkli etrapda ýurduň kanunlarynyň esasynda dolandyrylýar. Şeýle hem deňiz biologik köpdürlüligini goramak boýunça komissiýa döredildi we ýokary derejeli iş topary aragatnaşyk we hyzmatdaşlygy güýçlendirýär.
Sebitiň ýurtlary arasyndaky hyzmatdaşlyk barada hem birnäçe ylalaşyk bar: howpsuzlyk boýunça (2010), gidrometeorologiýa, suw baýlyklaryny goramak, halasçylyk we betbagtçylyk çäreleri (2014). Türkmenistan tarapyndan teklip edilen goşmaça ylalaşyk – deňizde ylmy barlaglaryň geçirilmegi barada – häzirki wagtda işlenilýär. Bu taslama sebitiň ýokary okuw mekdepleri we ylmy institutlarynyň arasyndaky hyzmatdaşlygy giňeltmegi maksat edinýär.