Pul, alyş-çalyş serişdesi hökmünde işlemegi netijesinde iki haryt ýa-da hyzmat alyş-çalşygy wagtynda üçünji haýyr hökmünde oýnaýar we bu alyş-çalşygy dürli döwürlerde we ýerlerde amala aşyrmaga mümkinçilik berýär. Alyş-çalyş serişdesi bolmak funksiýasyny ýerine ýetirmek bilen, bu iki haryt ýa-da hyzmatlaryň şol bir ölçeg birligi bilen beýan edilmegine mümkinçilik berýän hasap we baha birligi bolmak funksiýasyny ýerine ýetirýär. Pul adamzadyň ösüşine we öndürilen gymmatlyklary goramagyň zerurlyklaryna hyzmat edýändigi sebäpli, ýokarda sanalan iki esasy funksiýadan başga-da, toplanmagyň elementi hökmünde hem görülýär. Häzirki döwürde puluň bu aýratynlyklaryndan başga-da ösen ýurtlarda ykdysady syýasaty durmuşa geçiriş guraly bolmak aýratynlygynyň goşulandygyny aýdyp bileris.
Kagyz görnüşinde pul dolanyşygy biziň eramyzyň VII asyrynda Hytaýda bolup geçipdir . Gazylyp alynýan magdanlardan ybarat bu gymmatlyk saklaýyş gurallary, eýelerine gorag zerurlygyny getirdi. Hususan-da, söwdagärler bu gymmat bahaly metallary syýahat wagtynda daşamakda kynçylyk çekmezlik we töwekgelçilik etmezlik üçin ynanýan adamlaryna ynanypdyrlar we öwezine ýazmaça resminama alyp başlapdyrlar. Wagtyň geçmegi bilen bu ynam bellikleri möhürlenip, üçünji taraplara geçirildi, ýagny ykdysady gymmatlyklaryň dolanyşygynyň çaltlaşmagyna sebäp boldy. 1120-nji ýyla çenli merkezi hökümetler puluň ähmiýetine we artykmaçlygyna düşündiler we pul çap etmekde monopoliýa döredip, döwlet pullaryny çap edip başladylar.
Banknotyň Ýewropa sebitinde ykrar edilmegi biziň eramyzyň XIII asyrynda Marko Polo ýaly syýahatçylaryň kömegi bilen bolup geçdi. Bu banknotlaryň töleg serişdesine öwrülmegi XVII asyryň ortalarynda, puluň bahasyna nädip baha bermelidigi hakda pikirlenip başlandy.
XIX asyryň ortalaryna çenli täjirçilik banklary öz banknotlaryny çykarmagyny dowam etdirdiler. Häzirki zaman manysynda puluň bu dürlüligini ýok eden ilkinji merkezi bank, 1844-nji ýyldaky Bank Hartiýasy Kanuny bilen özüni tapdy. 100% altyn we kümüş ätiýaçlyklaryny saklamak ýörelgesi 1930-njy ýyllara çenli agdyklyk etdi. Şeýlelik bilen, pul üpjünçiligine ýeke-täk täsir Angliýa Bankynda galdy. 1921-nji ýylda hökümete 100% altynyň öwezine 14 million funt sterlinge çenli pul çap etmek hukugy berildi. Bu amalda banklar banknotlary şol bir wagtyň özünde ulanmazlar öýdüp, fiziki ätiýaçlyklarynyň umumy bahasyndan ýokary bolan banknotlary karz görnüşinde hödürlediler. Bu nukdaýnazardan seredeniňde, pul indi metalyň içerki bahasyndan garaşsyz sosial we kanuny ähmiýete eýe bolup, puluň häzirki kesgitlemesi dünýä indi.
Bu döwrüň netijesinde dolanyşykdaky puluň gymmaty gadymy döwürlerdäki ýaly metal däl-de, nominal bahalar bilen kesgitlenýär. Nominal bahasy, hökümet tarapyndan kanuny tender hökmünde berlen kagyz puludyr, ol kabul edilmeli we gymmat bahaly metala öwrülip bilinmez.
Ilki teňňeler, soň bolsa banknotlar bilen dowam edýän puluň ösüşi, Bitcoin ýaly wirtual walýutalaryň hem şu gün sahnada bolandygyny görýäris. Şeýle-de bolsa, bu wirtual walýutalaryň hiç hili düzgüne tabyn däldigi we alyp barýan töwekgelçilikleriniň ululygy ýaly negatiwlikler wirtual walýutalaryň banknotlary çalşmagyny kynlaşdyrýar.
Orazjemal ÇARYÝEWA,
Türkmen döwlet ykdysadyýet we dolandyryş
institutynyň “Dünýä ykdysadyýeti” kafedrasynyň uly mugallymy