7. „Ýüsüp we Züleýha” dessany. Abylgazydan biraz soň ýaşap geçen beýik türkmen taryhçysy, terjimeçisi, filosofy, edebiýatymyzyň ilkinji dessançy şahyry Andalyp hem (1660–1740) öz ildeşleriniň haýyşy boýunça bu ajaýyp dessanyny döredipdir. Ol barada bu eseriň başynda awtor şeýle diýip nygtapdyr:
دیدی ïºÙˆÙ„ار: ای عندلیب بی نو
- کو نگلیمیزه دوشدی عجب ماجرا
- بار ”قصص„ ایچره عجایب داستان
- Ù†ÛŒ بولار قیلسانگیز ïºÙ†ÛŒ بوستان؟
- یوس٠صدیق و زلیخانی سن
- ترکی خلایقغا قیلیپ انجمن
- ТранÑлитерациÑ:
- Diýdi olar: Eý, Andalyp, binowa,
- Köňlümize düşdi ajap majera,
- Bar „Kysas” içre ajaýyp dessan
- Ne bolar kylsaňyz ony bossan?
- Ýusup-sytdyhy we Züleýhany sen
- Türki halaýykga kylyp enjumen [3,C.14;22,C.30]
Görşümiz ýaly, bu dessan hem sargyt bilen ýazylan eser bolupdyr.
8. Jeňnama. XIX asyryň ikinji ýarymynyň başynda (1862-nji ýylda) Abdysetdar Kazynyň „Jeňnama. Tekeleriň uruş kyssa kitaby” atly taryhy poemasy hem ýörite sargyt bilen ýazylan eserdir. Awtoryň özüniň şaýatlyk etmegine görä, bu eser hem, ýokarda telim gezek görşümiz ýaly, „köp sanly adamlaryň haýyş etmegiتيد يلار چون نجه كيم ملتمس لار (tiýdiler çun niçe kim miltemaslar) boýunça ýazylypdyr [1,C.8-9]. Bu jümläni A N.Samoülowiç şeýle teswirläpdir: „Megerem, tekeleriň atly-abraýly adamlaryndan kim-de bolsa biri, Ahalyň az sanly sowatly adamlaryndan bolan Abdu-s-Sattar Kaza döwürdeşleriniň bitiren harby edermenlikleri barada geljekki nesillere ýadygärlik ýazyp galdyrmagy haýyş eden bolsa gerek. Ol, öz gezeginde, Orta Aziýada däp bolup gelen kada eýerip, haýyş edilen kitaby, şahyr bolmasa-da, şygyr bilen ýazmagy makul görüpdir” [1, C.09]. Elbetde, bu mesele boýunça Abdysetdara ýüz tutulmagy ýöne ýerden bolmandyr. Şol döwürde ol eýýäm sowady, bilimi bilen il arasynda özüni mälim eden tanymal şahs bolupdyr. 1858-nji ýylda Garrygalada, 1861-nji ýylda Maryda Eýran goşunlarynyň garşysyna türkmenleriň alyp baran gahrymançylykly uruşlarynyň öňüsyrasynda Abdysetdar Hywada okap, ýokary bilim alypdyr we hatda bu şäherde 7 ýyllap kazy bolup işläpdir. A.N.Samoýlowiç onuň bilim derejesine ýokary baha berip şeýle diýip ýazypdyr: „Maňa mälim bolan türkmen ýazyjylaryndan, özüniň bilim derejesi boýunça onuň gap-dalynda diňe Magtymgulynyň kakasy Döwletmämmet Azadyny goýup bilerdim. Abdu-s-Sattar hatda ondanam biraz ýokarrakdyr. Aýratyn hem poemanyň girişinde Gurhandan we hadyslardan alnan bölekler onuň musulman dini edebiýaty boýunça okumyş adam bolandygyna güwä geçýärler” [1,C.8-9]. Netije-de, soňky döwürlerde-de türkmen öňbaşçysynyň aladasy hem-de Abdysetdaryň pähim-paýhasy bilen ýene-de bir ajaýyp eser döredilipdir. Ol diňe bir edebi kitap bolman, eýsem köpsanly anyk maglumatlary özünde jemleýän düýpli taryhy çeşmedir.
Beýleki türki halklaryň we diňe bir olaryň hem däl, medeni durmuşynda öz halklary üçin ýörite sargyt bilen ýazdyrylan kitaplaryna seýrek duş gelýäris diýsek, öte geçdigimiz bolmaz. Ýokarda sanalyp geçilen we şeýle ýol bilen döredilen türkmen kitaplary soňky döwürlerde tutuş türki dünýäsinde hormatlanylýan we peýdalanylýan eserlere öwrülip gidipdir. Olaryň şeýle bolmagyna käbir şertler oňyn täsir edipdir. Hususan-da, türki halklaryň dilleriniň arasyndaky ýakynlyk, çagataý dili diýlip atlandyrylan umumy edebi diliň, özüniň dürli ýerli görnüşleri boýunça, XIII asyrdan tä XX asyryň ilkinji onýyllyklaryna çenli ulanylyp gelmegi, galyberse-de, türki dilli ýadygärlikleriň tekstleriniň sözlerini ýazuwa geçirmek bounça belli derejede umumy kada öwrülen, emma şol bir wagtyň özünde, olaryň hiç birisiniň seslerini doly we dogry ýazuwa geçirmäge mümkinçiligi bolmadyk arap elipbiýiniň aýratynlygydyr. Diýeliň, tekstlerde çekimli o,ö,ü,u sesleri birmeňzeş او görnüşinde, n we ň sesilerniň Ù†Ú© ýa-da نینک görnüşlerinde arap elipbiýiniň iki we ondan hem köp harplarynyň üsti bilen, tersine inçe çekimli i sesiniň we ýogyn çekimli y sesiniňň ýeke-täk ÛŒ we ایharplaryň usti bilen ýazyp beýan edilmegi we käbir beýleki ýagdaýlar türki halklarynyň dillerindäki ýazuw ýadygärlikleri belli derejede ortalyk eserler edip goýupdyr. Haýsy halkyň wekiliniň ýazan-dygyna seretmezden, dürli türki halklar olary öz dillerinde okap we kynçylyksyz düşünip bilipdirler. Mysal üçin, XV asyr türkmen şahyry Wepaýynyň meşhur „Rownakyl Yslam” (Yslamyň nury) atly eserini Gazan şäheriniň metbelerinde 1850–1917-nji ýylar aralygynda tatar kitap neşir edijileri we kitap söwdagärleri öz asyl nusgasynda 30 gezekden hem gowrak çap edipdirler. Edil şonuň ýaly hem, 1883-nji ýyldan başlap Daşkent şäherinde we ondan birazrak soň Özbegistanyň musulman ilatly beýleki iri şaherlerinde hususy daşbasmalar ýüze çykandan soň, 1917-nji ýyla çenli, türkmen şahyrlary Rabguzynyň, Wepaýynyň, Andalybyň, Şeýdaýynyň, Şabendäniň, Mollanepesiň dessanlaryny awtorlary näbelli eserler hökmünde neşir edip gelen özbek, türkmen, we beýleki kitap söwdagärleriniň sanlary onlarçadyr.
Bu parça Dr. Almaz Ýazberdiýewiň “Oguzlaryň-türkmenleriň sargyt bilen ýazdyran kitaplary” atly makalasyndan bir bölek.