Tropiki miweler diýlende, banan, limon, mandarin ýaly miweler bilen birlikde pyrtykal hem göz öňüňe gelýär. Pyrtykal agajy bir asyrdan gowrak wagtlap miwe berýär. Pyrtykal ilkinji bolup, Hytaýyň günortasynda, Hindistanyň demirgazyk-gündogarynda we Mýanmada ýüze çykan miweleriň biridir. Bu miwe biziň eramyzdan öň 314-nji ýyllarda hem Hytaýyň literaturasynda ulanylypdyr.
1987-nji ýyla çenli apelsin agaçlary dünýäde iň köp ösdürilip ýetişdirilen miwe agajy boldy. Pyrtykal agajy adatça tropiki we subtropiki howa şertlerinde ösdürilip ýetişdirilýär. Agajyň miwesini täze iýip bolýar, onuň suwuny ýa-da hoşboý ysly gabygyny gaýtadan işläp bolýar. 2012-nji ýyldän bäri çenli sitrus önümçiliginiň takmynan 70% -ini süýji pyrtykallar tutýar. Bu önümi iň köp Braziliýa öndürýär we soňra Hytaý we Hindistanda giňden önümçilik ýola goýlupdyr.
Pyrtykal miwesi bu iň köp ýaýran we has köp ulanylýan bu miwe askorbin turşusynyň, dürli minerallaryň, antioksidantlaryň, flawonoidleriň, fitoelementleriň egsilmez çeşmesi bolup durýar. Şoňa görä, ol ýürek-damar keselleriniň, şol sanda gipertoniýanyň (arterial gan basyşynyň durnukly ýokarlanmagy bilen häsiýetlendirilýän kesel), bagyr, dem alyş ýollarynyň keselleriniň berhizli iýmitlenişinde bahasyna ýetip bolmajak önüm bolup durýar.
Pyrtykalyň düzüminde B1 witamini, A prowitamini, foliý turşusy, magniý, kaliý, marganes, fosfor, demir, kümüş, sink we beýleki peýdaly maddalar bar. Bir pyrtykal özünde 45 milligram kalsini jemleýär.
Pyrtykal miwesini iýmek bedeniň artykmaç agramyny ýeňletmäge peýda berýär. Düzüminde köp mukdarda saklanýan inozit (B8 witamini) ýaglaryň alyş-çalşygyny sazlaýar. Ganda holesteriniň derejesini peseldýär. Içegäniň işjeňligini kadalaşdyrýar.
Artritiň öňüni almak üçin hepdede 8 — 10 sany pyrtykal iýmek maslahat berilýär. Şeýle-de pyrtykal iýmek işdäňi açýar, iýmit siňdirişi gowulandyrýar.
Täze sykylyp alnan pyrtykal şiresini ösümlik ýagy bilen deň mukdarda garyp, dyza we tirsege ýapgy edileninde, deriniň garalan, gatan ýerlerini ýumşadýar.
Pyrtykalyň gabygynyň ysy çybyny, güýäni we beýleki mör-möjekleri gaçyrýar.
Galyň gabykly sitrus miwelerinde, şol sanda pyrtykalda witaminler uzak wagtlap saklanýar.
Pyrtykalyň gabygynda miweden has köp C witamini bar. Köplenç gabyk aýrylýar we zyňylýar, bu hoşboý ysly gaplaryň zyňylmaly däldigini ýatdan çykarýarys. Bu üýtgeşik miwedäki antibakterial häsiýetler olary derini bejermek babatda ajaýyp goşant bolup durýar.
Pyrtykal gabygy deridäki gara tegmilleri bejerýändigi üçin deri üçin peýdaly hasaplanýar. Ol deriniň gözeneklerini iýmitlendirmek babatda hem möhüm serişde hökmünde bolup durýar. Guradylan pyrtykal gabygynyň bölejikleri deridäki öli öýjükler üçin peýdalydyr.
Şeýlelikde, pyrtykalyň saglyga peýdasy köpdügini görmek bolýar we iň möhümi ol ýürek saglygyny gowulaşdyrmak, böwrek daşlarynyň öňüni almak, ganazlygyň öňüni almak, deriniň saglygyny gowulaşdyrmak we sagdyn agramy saklamaga kömek etmek taraplary bilen tapawutlanýandygyny bilermenler belläp geçýärler.
Saparmyrat Orazsähedow,
S. A. Nyýazow adyndaky Türkmen oba hojalyk uniwersitetiniň mugallymy.