Adamzat durmuşynda ýer alma aýratyn azyk önümleriniň biridir. Häzirki döwürde bolsa bu ekini ösdürip ýetişdirmeklige uly üns berilýär. Dünýä derejesinde ýer almany Hytaý Halk respublikasy, Hindistan, Russiýa federasiýasy we Ukraina ýaly döwletler iri ýer alma öndüijiler bolup durýar.
Bir ýyllyk ösümlik hökmünde tanalýan ýer alma, belok, uglewod we peýdaly witaminleri öz içine alýan gök önümdir. Adamzat taryhynyň esasy iýmit önümlerinden biri bolan kartoşka dürli usullar bilen ösdürilip ýetişdirilýär.
Kartoşkany ösdürip ýetişdirmek, biziň ýurdumyzda hem giň gerime eýedir we strategiki ekinleriň hataryna goşulmagy hem bellärliklidir. Köp ykdysady peýdany üpjün edýän kartoşka, taryhy nukdaýnazardan seredenimizde ilkinji gezek Amerikada ösdürilip ýetişdirilipdir. Soň bolsa beýleki ýurtlara ýaýrapdyr.
Kartoşkany ösdürip ýetişdirmek üçin ilki bilen arassa we amatly toprak zerurdyr. Häzirki wagtda kartoşkany ösdürip ýetişdirmek, möhüm meseleleriň biridir. Bu prosesiň birinji basgançagy ekin meýdanynyň taýýarlygydyr. Kartoşkany ekmek üçin topragy taýýarlamak köküň güýçli we netijeli ösmegine getirer.
Kartoşka ösdürip ýetişdirilende ýene bir möhüm mesele ekin dolanyşygynyň bolmagydyr. Sebäbi kartoşkany ösdürip ýetişdirmek hasyllylygyň we keselleriň azalmagyna sebäp bolýar.
Dünýäde kartoşkanyň köp görnüşi ösdürilip ýetişdirilýär. Birinji topar kartoşka görnüşleri bişirilende dargamaýar. Krahmal gatnaşygy gaty pes. Şarlot, Amandin, Fontenaý birinji toparyň kartoşka görnüşleridir.
Ikinji topar kartoşka, köplenç nahar bişirilende dargaýar. Şireli tagamlarda we çorbalarda ulanylýar. Krahmalyň mukdary birinji topardaky kartoşkadan az. Bu toparda Monon, Sirtema, Ostara we käbir ak kartoşka bar. Adatça onuň görnüşi uzyn we ýumurtga şekilli bolýar. Üçünji topardaky kartoşka görnüşleri bişirilende has reňkli we dargadylýar. Onda köp krahmal bar. Bintje, Adapazary, Monalisa bu topara girýär.
Kartoşka ekmek, giç aýazlaryň gutarmagy bilen topragyň temperaturasy 8-10 dereje bolanda amala aşyrylýar. Ekiş wagtynda hatarlar 70 – 75 sm bolmaly. Tohumlary ekin ekişinde 15 sm, çuňlukda 10 sm toprak bilen örtmeli we dag gerşleri ýaly görnüşi emele getirmeli.
Kartoşka ekmek fewral we mart aýlarynda amala aşyrylýar. Ekiş üçin iň amatly möwsüm bahar paslydyr. Kartoşka ösdürip ýetişdirmek belli bir tapgyrlarda alnyp barylýar. Ilki bilen kartoşka meýdanyny ekmek üçin taýýarlyk görmeli. Munuň üçin ilki bilen ýer alma ekiljek ekin meýdanlary 20-25 sm çuňlukda sürülmeli. Kartoşka ösdürip ýetişdirmek ýazda topragyň temperaturasy +10 gradus derejä ýetende amala aşyrylýar.
Suwarymly ekerançylykda ortaça 200-250 kg tohum kartoşkasy we gurak şertlerde 150 kg tohum kartoşka gerekdir.
Kartoşkany ýygnamagyň wagty adaty ululygy we deriniň galyňlaşmagy we gatylaşmagy bilen kartoşka köküniň ösümlikden bölünmegi bilen kesgitlenýär. Kartoşka ýygnamak kartoşka ösdürip ýetişdirmekde iň möhüm işleriň biridir.
Kartoşka hasyly ýygnalandan soňra uly, orta we kiçi göwrümli kartoşkalar toparlara bölünýär. Kartoşka esasy iýmit önümleriniň biri bolmagy sebäpli, häzirki wagtda bu ugurda birnäçe işler geçirilýär.
Öý şertlerinde kartoşka köplenç haltalarda hem ösdürilip ýetişdirilýär. Munuň üçin 50 kilogramlyk halta ýeterlik bolar. Haltanyň gyralaryny epilenden soň, ony 20 sm dökünli toprak bilen doldurmaly. Haltada kartoşkany ösdürip ýetişdirmekde iň möhüm ädim kartoşkanyň gögermegidir. Haltada kartoşka ösdürilip ýetişdirilende, oňa salnan kartoşkalar 5 sm galyňlykdaky toprak bilen örtülýär. Topragy elmydama çygly saklamalydyr.
Amangeldi Hojamberdiýew ,
S.A.Nyýazow adyndaky Türkmen oba hojalyk
uniwersitetiniň mugallymy
Döwlet howpsuzlyk geňeÅŸiniň agzalaryna “Türkmenistanyň Watan goragçysy” hormatly ady dakyldy