Ösümlik we haýwanat dünýäsi janly tebigatda özboluşly orny tutýar. Ýaşaýşynyň dowamynda biri – biri bilen aýrylmaz baglanşykly bolýar. Esasan hem tebigatda ösümlikleriň gülleri mör – möjekler arkaly tozanlanýar. Bu hadysa ylymda “entomofiliýa” diýilýär. Emma ösümlikler dünýäsinde injir agajy beýleki agaç görnüşlerden düýbünden tapawutlanýar. Injir agajy beýleki gülli ösümlikler ýaly gülleýär ýöne, onuň gülüni göz bilen görip bolmaýar. Injiriň güli daragtyň ýapraklarynyň goltugynda gysgalan baldagyň ujynda armyt şekilli emele gelme hemmämize tanyşdyr. Biz oňa injir miwesi diýýäris ýöne, injir güllerini şol miwäniň içinde ýerleşýär. Bir sany armyt şekilli injir miwesinde 800-1500 çenli gülleriň emele gelýändigi hakynda käbir maglumatlarda duş gelmek bolýar. Injiriň miwesini iýen wagtymyz ownujak digir-digir tohumjyklara duş gelýäris. Bu bolsa injiriň hakyky miwesi ýagny oňa “hozjagazlar” diýilýär. Injir agajy bir ýylda üç gezek gülleýär we üç görnüşli gülleri emele getirýär.
Şeýlelikde injiriň beýleki miwe berýän agaçlardan tapawudy, tozanlanma hadysasyna arynyň ýörite bir görnüşi gatnaşýar. Injir gülini tozanlandyrýan ara “blastofag” hem diýilýär. Injir arysynyň ýaşaýşy injir agajy bilen berk baglanşykly. Arynyň ululygy bary ýogy 1-2 mm deň. Şol sebäpden blastofag diňe injir güllerini tozanlandyrýandygy üçin ylymda bu hadysa “kaprifikasiýa” diýilýär. Miweleriň emele gelmegi üçin, injir arysy injiriň güýzde düwen miweleriniň içinde we toprakda gyşlaýar. Ir ýazda bolsa injir miwesini deşip içine girýär. Miwäniň galyň gabygyny deşip içine girende injir arysy özüniň ganatlaryny we murtyny ýitirýär. Şol sebäpli ýumurtga goýan ene ary miweden çykyp bilmeýär. Sebäbi ol uçmaga ukypsyz bolýar. Şeýlelikde injir arysynyň ýumurtgalaryndan ilki atalyk jynsly arylar çykýar we enelik jynsly arylara ýumurtgadan çykmagyna, iýmitlenmegine kömek edýär. Şeýlelik-de güllerinden injir arysynyň nesli ýetişip ýumurtga goýmak üçin başga gülleriň gözlegine çykýar, şol döwürde injiriň ikinji gezek güllän döwrüne gabat gelýär. Arylar bedenine tozan dänejiklerini ýapyşdyryp höwürtgesinden çykyp gidýär. Emma atalyk jynsly arylar injir miwesiniň içinde galýarlar. Sebäbi olar ganatsyz we kör dogulýarlar . Injir miwesiniň içinde arylar ölýär, olary özleşdirmek üçin miwäniň içinde proteaza fermentini saklaýan “Fisin” maddasy bölünip çykýar. Onuň täsirinde ölen ary galyndylary beloga öwrülýär.
Häzirki döwürde bu iki organizmiň arasyndaky gatnaşygy “Tropiki tokaýlary öwrenýän Kornella we Simitsonian” instituty içgin öwrenipdir. Biologlar ýörite barlag geçirip görenlerinde, ary injiriň gülini tozanlandyrman diňe ýumurtgasyny goýup gitse injir agajy aryny jezalandyrýar. Tozanlanmadyk injir miwesini dökýär. Tozanlanmadyk enelik güllerde ýumurtgadan çykan liçinkalar we güller ölýär. Şunuň ýaly görkezijiler iki organizmiň arasyndaky uzak ewolýusion simbiotik gatnaşyklaryň bardygynyň subutnamasydyr. Bu iki organizmiň arasynda dogryçyllygyň inçe usulynyň saklanmagy biri-birini egoistiki ulanmaklyga ýol bermeýär diýip, netijä gelipdirler.
Mundan başga-da “blastafag” injir arysynyň morfologiki gurluşy örän täsin. Sebäbi ownujak mugtuhor injir arysyny dünýäniň ylmy barlag institutlarynda içgin öwrenýärler. Muňa mysal edip, Hindistanyň Banglordaky ylmy barlag institutyny aýtmak bolýar. Ol ýerde barlagy alyp baran doktor Namrata Gundia köp sanly barlaglary geçirdi. Injir arysyny öwrenende injir arysynyň ýumurtga goýjysy gurluşyny öwrenipdirler. Ýagny arynyň buraw şekilli ýumurtga goýjysyny miwäni deşende miwäniň içki himiki gurşawyny barlaýar Ýumurtga goýjysy mikroskopiki senser wezipesini ýerine ýetirýär. Ýumurtga goýujy mikroskopik ululykda bolup 7-8 mm, ini 15 mikrometr ulylykda. Injir arysynyň buraw şekilli ýumurtga goýujy iňňesiniň hemme ýerinde deşjekler bolup, berklik we maýyşgaklyk berýär. Iňňäniň döwülmezligine we eplenmegine kömek edýär. Geljekde injir arysynyň ýumurtga goýjysyny öwrenmek arkaly mikrohirugiki tehnikany, topragyň we gaty dag jynslaryndan nusgalaryny almak üçin mümkinçilik berer diýip, pikir edýärler. Mundan başga-da arynyň daşky gulyşyny öwrenmekligiň esasy sebäbiniň bardygyny bilermenler belläp geçýärler. Blastofagyň ýumurtga goýujysy ösüntgili böleklerden durup ýumurtgany iteklemäge kömek edýär. Bu funksiýany gelejekde ylymda dokumalary kesmekde ulanyljak enjama başlangyç berer diýip, ylmy barlagy alyp barýanlar belläp geçýärler. Ýene-de ýumurtga goýujynyň ujy sink elementinden durýandygyny alymlar anyklapdyrlar. Şeýlelikde sink elementini bioabsorbirleýji, ýürek diwarlarynyň inplantanty üçin mümkinçilik berer diýip, belleýärler. Londonyň imperator kollejinde bilermenler blastofag arysynyň gurluşyny öwrenip şonuň esasynda newrologik zond oýlap tapdylar. Şeýlelik-de dünýäde blastofag arysyny öwrenýän bilermenleriň aýratyn hem Hindistanyň ylmy instituty mör-möjegiň şeýle mümkinçiligi dünýäni özgertjekdigine garşy gitmeýärler.
Maýa HAJYÝEWA,
Türkmen oba hojalyk institutynyň Bagbançylyk we gök ekerançylyk kafedrasynyň mugallymy.