XXI asyr – ylymyň we bilimiň asyrydyr, bu asyrda ylym-bilim ulgamynda dünýä derejesinde belent sepgitlere ýetilýär. Bu ulgama ösen sanly tehnologiýalar giňden ornaşdyrylýar. Bu bolsa ylym-bilim ulgamynyň geljekde hem has-da ösjekdigini alamatlandyrýar. Häzirki wagtda ýokary derejede ösýän ylymlaryň biri-de himiýa ylmydyr.
Elbetde, köpümiziň bilşimiz ýaly, taryhda rus alymy Dmitriý Iwanowiç Mendeleýew himiýa ylmynyň ösmegine uly goşant goşan alymlaryň biri hasaplanylýar.
D.I.Mendeleýew 1834-nji ýylyň 8-nji fewralynda Iwan Pawlowiç Mendeleýewiň maşgalasynda dünýä inýär we ol 1907-nji ýylyň 2-nji fewralynda aradan çykypdyr. Bu alym özüniň ýaşan döwründe umumadamzat jemgyýeti üçin peýdaly bolan birnäçe işleri miras galdyrypdyr.
D.I.Mendeleýew özüniň düzen himiki elementleriň periodik tablisasy bilen dünýä meşhurdyr. Bu rus himigi häzirki wagtda ulanylýan himiki elementleriň periodik tablisasyna meňzeş döwürleýin tablisany oýlap tapdy. Ol elementleri döwürleýin tablisada ýerli-ýerine goýup, entäk açylmadyk elementleriň barlygyny we olaryň häsiýetlerini çaklapdyr.
Mendeleýew özüniň ýiti zehini bilen döwürleýin tablisasyny döredenligi üçin ol bu tablisanyň “atasy” hasaplanylýar.
Bu rus himiginiň “gazlaryň kritiki temperaturasyny kesgitlemek”, “Russiýada nebit pudagyny özgertmek”, “Russiýada ölçeg ulgamyny ornaşdyrmak” boýunça işleri hem uly meşhurlyga eýedir.
1869-njy ýylyň 6-njy martynda Dmitri Mendeleýew Russiýanyň himiýa jemgyýetine ilkinji döwürleýin tablisany hödürledi. Elementleriň atom agramynyň häsiýetleriniň arasyndaky baglylyk atly görkezme çykyşynda himiki elementleri atomyň agramyna we bahasyna görä suratlandyrdy. Tanyşdyryş mahalynda elementleriň atom agramyna görä sargyt edilende elementleriň käbir häsiýetleriniň wagtal-wagtal gaýtalanýandygyny döwürleýin kanun bilen birlikde birnäçe möhüm nokady aýtdy. Mendeleýewiň döwürleýin tablisasy ähli belli elementleri atom agramyna görä tertipleşdirýär.
Şeýle hem öz döwrüniň himiklerinden tapawutlylykda Mendeleýew döwürleýin tablisanyň elementlerini dogry ýerli-ýerine goýdy. Şol wagt atom agramlary ekwiwalent agramy gymmatlyk bilen köpeltmek arkaly kesgitlenýärdi.
Mendeleýewiň döreden tablisasynda geljekde tapyljak elementler üçin boşluklar bardy. Alymyň diri wagty 15 ýylyň içinde alýumin, bor we kremniý ýaly elementler tapyldy.
Fizika-himiýa pudagynda Dmitri Mendeleýew suwuklyklaryň ýylylyk bilen giňelmegini derňedi. Geý-Lussagyň gazlaryň giňelmeginiň birmeňzeşligi kanunyna meňzeýän ýylylyk bilen suwuklyklary giňeltmegiň formulasyny düzdi.
D.I.Mendeleýwiň ylmynyň esasy aýratynlygy Russiýanyň ykdysady ösüşi bilen utgaşmak bolupdyr. Bu alym nebit, kömür, metallurgiýa we himiýa pudaklary bilen gyzyklanypdyr. Ol nebitiň düzümini kesgitläpdir hem-de onuň ýeriň astynda emele gelendigi baradaky çaklamany öňe sürüpdir we nebitiň dünýä ykdysadyýetiniň esasy bölegine öwrüljekdigini çaklapdyr. Mendeleýew Russiýada ilkinji nebiti gaýtadan işleýän zawodyň döremegine kömek beripdir we 1863-nji ýylda ýangyç daşamak üçin turbageçirijileri ulanmak pikirini ilkinji bolup öňe sürüpdir.
Hydyr Maşakow,
S.A.Nyýazow adyndaky TOHU–nyň talyby.