Biologiýa dersinden geçiriljek synagyň soragnamalary

1-nji soragnama

1. Umu­my bio­lo­gi­ýa­nyň te­bi­gy ylymla­ryň ul­ga­myn­da tut­ýan or­ny. Onuň äh­mi­ýe­ti we beý­le­ki ylym­lar bi­len bagla­ny­şy­gy.
2. Öý­jük — jan­ly or­ga­nizm­le­riň gur­luş we funk­sio­nal bir­li­gi­dir. Öý­jük teo­ri­ýa­sy we onuň esa­sy düz­gün­le­ri. 3. Uý­gun­laş­ma­la­ryň ýü­ze çyk­ma­gy. Uý­gun­laş­ma­nyň ot­no­si­tel hä­si­ýe­ti.

2-nji soragnama

1. Jan­ly te­bi­ga­tyň bi­te­wü­li­gi. Bios­fera­nyň jan­ly mad­da­sy­nyň ele­men­tar we mo­le­kul­ýar dü­zü­mi.
2. Fer­ment­ler we ola­ryň äh­mi­ýe­ti. Wi­ta­min­ler we ola­ryň or­ga­nizm­de ýe­ri­ne ýe­tir­ýän iş­le­ri.
3. Ag­ro­se­noz­lar. Türk­me­nis­ta­nyň ag­ro­se­noz­la­ry.

3-nji soragnama

1. Bio­lo­gi­ýa yl­my­nyň oba we tokaý ho­ja­ly­gy, se­na­gat, luk­man­çy­lyk, gi­gi­ýe­na, te­bi­ga­ty go­ra­mak üçin ähmi­ýe­ti.
2. Te­bi­gy we eme­li seç­gi. Eme­li seçgi­niň dö­re­di­ji­lik äh­mi­ýe­ti.
3. Türk­me­nis­ta­nyň Gy­zyl ki­ta­by. Etalon­lar we te­bi­ga­tyň ýa­dy­gär­lik­le­ri.

4-nji soragnama

1. Or­ga­ni­ki dün­ýä­niň ul­gam­la­ry. Bak­te­ri­ýa­lar, kö­me­lek­ler, ösüm­lik­ler we haý­wan­lar şa­lyk­la­ry.
2. Öý­jü­giň meto­bo­liz­mi (plas­tik we ener­ge­tik mad­da çal­şyk­lar).
3. Bio­geo­se­noz­la­r yň my­sal­la­r y: çöl (Ga­ra­gum), dag­lar (Kö­pet­dag, Köý­ten­dag, Sünt-Ha­sar­dag), der­ýa­lar (Amy­der­ýa, Mur­gap,Te­jen, Sum­bar), te­bi­gy (Sa­r y­ga­myş) we eme­li köl (“Al­tyn asyr” Türk­men kö­li), iri suw how­dan­la­ry (Sa­ry­ýa­zy, Han­ho­wuz, Kö­pet­dag).

5-nji soragnama

1. Haý­wan­la­ryň, ösüm­lik­le­riň we bak­te­ri­ýa­la­r yň öý­jük­le­ri­niň gur­luşyn­da­ky ta­pa­wut­lar. Eu­ka­riot we pro­ka­riot öý­jük­le­riň de­ňeş­dir­me häsi­ýet­na­ma­sy.
2. Adam jyns­la­ry.

3.Türk­me­nis­tan­da se­lek­si­ýa işle­ri. Türk­me­nis­tan─— ga­ra­kö­li we sa­ry­ja go­ýun­la­r y­nyň Wa­ta­ny­dyr. Ahal­te­ke aty, ar­wa­na dü­ýe­si, türkmen ta­zy­sy we ala­baý iti, türk­me­niň ak bug­da­ýy, ga­wun-gar­py­zy, ir-iýmiş­li agaç­la­ry türk­men hal­ky­nyň mil­li buýsan­jy­dyr.

6-njy soragnama

1.Mo­no­gib­rid çak­nyş­dyr­ma. Bi­rin­ji nes­liň bir­meň­zeş­li­gi. Do­mi­nir­le­me düzgü­ni (G. Men­de­liň bi­rin­ji ka­nu­ny).

2.Wi­rus­lar — ýa­şaý­şyň öý­jük­siz gör­nü­şi­dir.

3.Türk­me­nis­tan­da hor­mat­ly Preziden­ti­miz Gur­bangu­ly Ber­di­mu­ha­me­do­wyň ýol­baş­çy­ly­gynda ýur­dy ba­gy-bos­san­ly­ga öwür­mek iş­le­ri­niň ama­la aşy­r y­ly­şy. Ýer­le­riň me­lio­ra­si­ýa­sy, ösüm­lik­le­ri ös­dü­rip ýe­tiş­dir­me­giň ag­ro­teh­ni­ka­sy­ny kä­milleş­dir­mek esa­syn­da ag­ro­se­noz­la­ryň önüm­li­li­gi­ni art­dyr­mak ba­bat­da Türkme­nis­tan­da ge­çi­ril­ýän çä­re­ler.

7-nji soragnama

1. Ant­ro­po­ge­ne­ziň he­re­ket­len­di­ri­ji güýç­le­ri.
2. Suw, onuň hi­mi­ki we bio­lo­gi­ki dü­zü­mi.
3. Po­pul­ýa­si­ýa, Dür­li gör­nüş­le­riň po­pul­ýa­si­ýa­la­ry­nyň öza­ra gat­na­şyk­la­ry.

8-nji soragnama

1. Bir öý­jük­li we köp öý­jük­li or­ga­nizmler. Do­ku­ma­la­ryň, or­gan­la­ryň, or­gan­lar ul­gam­la­ry­nyň ara­bag­la­ny­şy­gy, köp öýjük­li or­ga­nizm­le­riň bi­te­wü­li­gi­niň esa­sy hök­mün­de.
2. RNK-nyň gör­nüş­le­ri, gur­luş aý­ratyn­lyk­la­ry we öý­jük­de äh­mi­ýe­ti

3.Ýer ýü­zün­de ýa­şaý­şyň dö­reý­şi ba­ra­da­ky tag­ly­mat. Lui Pas­te­riň tejri­be­si.

9-njy soragnama

1.Ikin­ji nes­liň gib­rid­le­ri­niň ala­matla­ry­nyň dar­ga­ma­gy (G. Men­de­liň ikin­ji ka­nu­ny).

2.Öý­jük­de ug­le­wod­la­ryň we ýag­la­ryň bio­sin­te­zi.

3.Me­zo­zoý era­syn­da ýa­şaý­şyň ewol­ýu­si­ýa­sy. Me­zo­zoý era­syn­da Türkme­nis­tan­da ta­py­lan ýa­şaý­şyň yz­la­ry (ýum­şak be­den­li­le­riň we mäh­net süýre­ni­ji­le­riň aýak yz­la­ry­nyň ta­pyl­ma­gy).

10-njy soragnama

1. Di­gibrid çak­nyş­dyr­ma. Ga­raşsyz nes­le ge­çi­ji­lik ka­nu­ny we onuň si­to­lo­gik esas­la­ry. G. Men­de­liň 3-nji ka­nu­ny.
2. DNK-nyň sin­te­zi. Nes­le ge­çi­ji­lik ala­mat­la­ry­ny sak­la­mak­da we ola­ry ata-ene­den nes­le ge­çir­mek­de DNK-nyň äh­mi­ýe­ti. Ge­ne­ti­ki mag­lu­mat. DNK-nyň ko­dy.
3. Eko­lo­gik aň-dü­şün­jä­ni ös­dür­mek — bios­fe­ra­ny go­ra­ma­gyň we ony aýap sak­la­ma­gyň ze­rur şer­ti­dir.

11-nji soragnama

1. Öý­jük­de be­lo­gyň ýe­ri­ne ýe­tir­ýän iş­le­ri.
2. Mi­toz — öý­jü­giň ýa­şa­ýyş aý­la­wynyň döw­ri. Mi­to­zyň dö­wür­le­ri.
3. Kaý­no­zoý era­syn­da ýa­şaý­şyň ösü­şi.

12-nji soragnama

1. Gli­ko­liz (glýu­ko­za­nyň kis­lo­rod­syz dar­ga­ma­gy), onuň jan­ly or­ga­nizm­ler üçin äh­mi­ýe­ti.
2. Mik­ro we mak­roe­wol­ýu­si­ýa — ýeke-täk ewol­ýu­sion ha­dy­sa­la­ryň tapgy­ry­dyr.

3.Ge­ne­ti­ka — nes­le ge­çi­ji­li­giň we üýt­geý­ji­li­giň ka­nu­na­la­ýyk­lyk­la­ry ba­ra­da­ky ylym­dyr. Ge­ne­ti­ka­nyň wezi­pe­le­ri we ony öw­ren­me­giň usul­la­ry.

13-nji soragnama

1.Si­top­laz­ma­nyň, plaz­ma­tik memb­ra­na­nyň gur­lu­şy we ýe­ri­ne ýe­tir­ýän iş­le­ri. Öý­jü­giň esa­sy or­ga­noid­le­ri (mi­to­hond­ri­ýa­lar, ri­bo­so­ma­lar, li ­ zo­so­ma­lar, he­re­ket or­ga­noid­le­ri we beý­le­ki­ler).

2. Fo­to­sin­tez we onuň kos­mi­ki ähmi­ýe­ti.
3. Kö­me­lek­le­riň gur­lu­şy we kö­pe­li­şi. Ma­ýa kö­me­lek­le­ri. Kö­me­lek­le­riň bio­tehno­lo­gi­ýa­da ula­ny­ly­şy we halk ho­ja­ly­gynda äh­mi­ýe­ti.

14-nji soragnama

1. Oňur­ga­ly haý­wan­la­ryň emb­rio­nal we emb­rio­nal­dan soň­ky ösü­şi.
2. Haý­wan­la­ry el­de­ki­leş­dir­mek we ösüm­lik­le­ri me­de­ni­leş­dir­mek se­lek­siýa­nyň baş­lan­gyç tap­gy­ry hök­mün­de. Me­de­ni ösüm­lik­le­riň ge­lip çy­kyş merkez­le­ri. Aka­de­mik N.I.Wa­wi­low we onuň iş­le­ri.
3. Üýt­geý­ji­li­giň gör­nüş­le­ri. Mo­di­fi­kasion üýt­geý­ji­lik.

15-nji soragnama

1. Bak­te­ri­ýa­lar we ola­ryň gur­lu­şy. Bak­te­ri­ýa­la­ryň ýa­şa­ýyş iş­jeň­li­gi we olaryň halk ho­ja­ly­gyn­da ula­ny­ly­şy. 2. Me­ýoz: re­duk­sion we ek­wa­sion bö­lü­niş.
2. Ada­myň ewol­ýu­si­ýa­sy. Jan­ly te­bi­ga­tyň ul­ga­myn­da ada­myň tut­ýan or­ny.

16-njy soragnama

1. Be­lo­gyň mo­le­ku­la­sy­nyň gur­lu­şy. Be­lo­gyň hi­mi­ki we fi­zi­ki hä­si­ýet­le­ri.
2. T.Mor­ga­nyň nes­le ge­çi­ji­li­giň hromo­so­ma teo­ri­ýa­sy.
3. Gör­nüş. Gör­nü­şiň kri­te­ri­ýa­la­ry: mor­fo­lo­gi­ki, fi­zio­lo­gi­ki, ge­ne­ti­ki, bio­himi­ki, eko­lo­gi­ki, geog­ra­fi­ki.

17-nji soragnama

1. Jan­ly or­ga­nizm­le­riň (ösüm­likler, haý­wan­lar we beý­le­ki­ler) ýa­şaýşyn­da ug­le­wod­la­r yň tut­ýan or­ny. Po­li­sa­ha­rid­le­riň gurlu­şy we bio­lo­gik äh­mi­ýe­ti.
2. Bio­teh­no­lo­gi­ýa. Bio­teh­no­lo­gi­ýanyň yk­dy­sa­dy­ýe­tiň, oba ho­ja­ly­gy­nyň, luk­man­çy­lyk ylym­la­ry­nyň ös­me­ginde we daş­ky gur­şa­wy go­ra­mak­da äh­mi­ýe­ti. Bio­teh­no­lo­gi­ýa halk ho­jaly­gyn­da.
3. Ar­heý we pro­te­ro­zoý era­sy. Ýa­şaýşyň öý­jük­li görnüş­le­ri­niň ýü­ze çyk­ma­gy we onuň pro­ka­riot­lar­dan (bak­te­ri­ýa­lar we gök-ýa­şyl su­wo­tu­lar) eu­ka­riot­la­ra çen­li ewol­ýu­si­ýa­sy.

18-nji soragnama

1.Ýad­ro — öý­jü­giň ýa­şa­ýyş iş­jeňli­gi­ni üp­jün ed­ýän mer­kez­dir. Öý­jü­giň ýad­ro­sy­nyň gur­lu­şy we onuň ýe­ri­ne ýe­tir­ýän iş­le­ri.

2. He­mo­sin­tez we onuň äh­mi­ýe­ti.
3. Ç. Dar­wi­ne çen­li dö­wür­de ewol­ýusion ga­ra­ýyş­la­ryň ösü­şi.

19-njy soragnama

1. ATF — jan­ly or­ga­nizm­ler üçin energi­ýa­nyň çeş­me­si.
2. Kö­pe­li­şiň gör­nüş­le­ri.Ösüm­lik­le­riň we haý­wan­la­ryň jyns­syz kö­pe­li­şi.
3. Ada­myň ge­lip çy­ky­şy ba­ra­da­ky Ç. Dar­wi­niň ga­ra­ýyş­la­ry. Ada­myň ge­lip çy­ky­şy­nyň su­but­na­ma­la­ry.

20-nji soragnama

1. Glýu­ko­za­nyň kis­lo­rod­ly okis­len­megi. Kreb­siň aý­la­wy.
2. Mu­ta­sion üýt­geý­ji­lik (ge­nom, hro­mo­som, gen muta­si­ýa­la­ry), ola­ryň se­bäp­le­ri.
3. Türk­me­nis­ta­nyň BMG-niň daş­ky gur­şa­wy go­ra­mak bi­len bag­la­ny­şyk­ly kon­wen­si­ýa­lary­na go­şul­ma­gy: “Çölleş­mä gar­şy gö­reş”, “Bio­lo­gik dür­lü­lik ba­ra­da”,“Ozon gat­la­gy­ny go­ra­mak ba­ra­da”, “Kli­ma­tyň üýt­ge­me­gi bara­da­ky çäk­len­di­ri­ji kon­wen­si­ýa” we beý­le­ki­ler.

21-nji soragnama

1. Ýaşaý­şyň dö­reý­şi­ne hä­zir­ki zaman ga­ra­ýyş­la­ry. A.I.Opa­ri­niň gi­pote­za­sy.
2. Ýag­lar — öý­jük memb­ra­na­sy­nyň esa­sy gur­luş kom­po­nen­ti we ener­gi­ýa çeş­me­si­.

3.Köp öý­jük­li or­ga­nizm­le­riň hu­su­sy ösü­şi.

22-nji soragnama

1. Gen­le­riň öza­ra tä­si­ri. Si­top­lazma­tik nes­le ge­çi­ji­lik. Ala­ma­tyň ke­ma­la gel­me­gin­de ge­no­ti­piň we daş­ky gur­şawyň tä­si­ri.
2. Ewol­ýu­si­ýa­nyň su­but­na­ma­la­ry.
3. Jyns öý­jük­le­ri­niň eme­le gel­şi. Tohum­lan­ma. Jyns­ly kö­pe­li­şiň bio­lo­gik äh­mi­ýe­ti.

23-nji soragnama

1. Jyns ge­ne­ti­ka­sy.
2. E.Gek­ke­liň we Mýul­le­riň bio­gene­tik ka­nu­ny.
3. Ösüm­lik we haý­wa­nat dün­ýä­si­niň ösü­şin­dä­ki aro­mor­foz­lar, idioa­dap­ta­siýa­lar (di­wer­gen­si­ýa we kon­wer­gen­si­ýa) we de­ge­ne­ra­si­ýa­lar.

24-nji soragnama

1. Be­lok­la­ryň bio­sin­te­zi.
2. Gen — nes­le ge­çi­ji­li­giň ele ­ men­ta r bi r­li­gi. Ge­niň dü­zü­mi we gur­lu­şy, onuň mu­ta­si­ýa geç­mä­ge bo­lan uky­by.
3. Ewol­ýu­si­ýa­nyň sin­te­tik tag­ly­ma­ty dar­wi­niz­miň, ge­ne­ti­ka­nyň, eko­lo­gi­ýa­nyň we beý­le­ki bio­lo­gi­ýa ylym­la­ry­nyň ös­megi­niň ne­ti­je­si­dir.

25-nji soragnama

1. Ýa­şa­ýyş ug­run­da gö­reş we onuň gör­nüş­le­ri.
2. Pa­leo­zoý era­sy. Ösüm­lik dün­ýäsin­dä­ki uly aro­mor­foz­lar.
3. Aka­de­mik W.I.Wer­nads­ki­niň biosfe­ra ba­ra­da­ky yl­my tag­ly­ma­ty­nyň mazmu­ny we äh­miýeti.