Delfinler süýdemdirijiler toparyna girýän deňiz haýwanlarydyr. Delfinleriň häzirki zaman görnüşlerinden tapylan galyndy galyndylarynyň ýaşy, takmynan 5 million ýyl ozal planetada peýda bolandygyny görkezýär. Alymlar delfinleri beýleki deňiz kenaryndakylar ýaly ikinji derejeli suw haýwanlary diýip hasaplaýarlar, gury ýere ýetenlerinden soň suw mekanyna gaýdyp geldiler.
Delfinler jemgyýetçilik durmuşyny alyp barýarlar we ýalňyzlyga ýol bermeýärler. Adatça olar 5-8 sany kiçi toparlary emele getirip ýa-da käbir görnüşlerde sürüleriň sany birnäçe onlarça ýa-da ýüzlerçe haýwanlara ýetip biler.
Uzynlygynda bu jandarlaryň dürli görnüşleri 4,5-5 metre çenli ösüp bilýär, ýöne köpüsi ululygy bilen adam ölçegleri bilen deňeşdirilýär. Reňk boýunça dürli görnüşler çal, gök, gara we dürli reňkli pigmentler bilen bolýar.
Süýdemdirijiniň massasy onuň görnüşlerine baglydyr. Düzgün bolşy ýaly, täze doglan delfinleriň agramy 20 kg-a ýetýär we ulalansoň agramy 150-200 kg bolan ululara öwrülýär.
Delfinleriň bilelikde ýaşaýan ähli hereketleri utgaşdyrylýar. Soňky gözlegler bu deňiz süýdemdirijileriniň jemgyýetçilik düşünjesiniň, ýaş we ejiz garyndaşlaryna duýgudaşlyk we kömek bermek ukybynyň bardygyny görkezdi. Belki, şonuň üçin delfinler akula hüjümleri wagtynda gark bolan ýa-da howp astyndaky adamlary halas edýär.
Delfinlerden maglumat almagyň esasy usuly ses tolkunlaryny seljermekdir. Içki gulaklarynyň duýgurlygy bardyr. Dünýädäki ähli haýwanlaryň arasynda rekord derejedir. Ekolokasiýa üçin delfin diňe infragyzyl tolkunlary ulanýar.
Delfin maşgalasy 30-dan gowrak görnüşi bar. Delfinleriň tebigatda ortaça ömri 20-40 ýyl. Belli görnüşleriň arasynda zolakly delfin we umumy üweýji ýüz ýaşyndadyr: bu görnüşleriň käbir adamlary 50-60 ýyla çenli ýaşap bilýärler.
Delfinleri bütin dünýä ummanynda diýen ýaly duş gelip bolýar. Köp görnüşleriň ýaşaýan ýeri ýyly tropiki we subtropiki suwlar, ýöne käbir görnüşler (mysal üçin, ak ýüzli, haçly we beýleki gysga kelleli delfinler) ýyrtyjy gözlemek üçin demirgazykda uzakda ýüzýärler.
Gündizine derýa delfinleri işjeňdir we gijäniň başlanmagy bilen suwuň gündizine bolýan ýerlerinden has pes bolan suw howdanyndaky ýerlere dynç alýarlar. Amazonka derýa delfinleriniň gerimi Günorta Amerikanyň (Amazonka, Orinoko) uly derýalary, şeýle hem olaryň goşundylarydyr. Şeýle hem köllerde we şarlawuklaryň golaýynda (derýanyň ýokarsynda ýa-da aşagynda) duş gelýär. Derýa delfinleri suwuň derejesiniň wagtal-wagtal peselmegi bilen baglanyşykly möwsümleýin göçüşler bilen häsiýetlendirilýär.
Delfinler ýyrtyjydyr. Iýmitiň esasy balykdyr. Delfinleriň bedeniň hemişelik temperaturasyny saklamak, deri aşagyndaky ýag gatlagyny we metabolik amallary üpjün edýär. Bu meselede haýwanlar yzygiderli iýmeli. Ortaça günde 20-30 kg balyk iýýär.
Delfin görnüşleriniň hemmesi diýen ýaly suwuň aşagynda-da, üstünde-de gowy görüp bilýär. Bu üýtgeşik jandar ýörite gurluşy bilen üpjün edilýär, bir bölegi suwda görmek üçin jogapkär, bir bölegi howadadyr.
Şyhberdiýew Şyhberdi,
S.A.Nyýazow adyndaky TOHU-nyň mugallymy