- Ikinji mysal (KB №36) : Köni yol / Doğru yol / Göni ýol.
(Köni yolka kirmek / Doğru yola girmek / Göni ýola girmek)
| Okıçı ol erdi bayattın saŋa,
sen ötrü köni yolka kirdiŋ toŋa |
O sana Tanrı tarafından gönderilen dâvetçi idi; sen bu sayede doğru yola girdin, ey yiğit. |
| Çakylykçy boldy Baýatdan saňa,
Göni ýola girdiň, sen ondan ýaňa! |
|
Mysaldan-da görnüşi ýaly, ýokardaky nusgada ilki “köni” sözi “ýoly” sypatlandyryp gelýär: “köni yol”. Bu durnukly aňlatmanyň manysy türk dilinde “doğru yol”, türkmen dilinde bolsa “göni ýol” diýmekdir. Bilnişi ýaly, ýoluň göni bolmagy, dogry bolmagy umumy mantyga oňyn gelýän düşünjedir.
Asyl nusgadaky “köni yolka kirmek” diýen gadymy durnukly aňlatma türk dilinde “doğru yola girmek” diýlip berlen bolsa, türkmen diline “göni ýola girmek” diýlip alyndy. Eýsem, bu ýerdäki “köni yolka kirmek” näme diýmek? “Köni yolka kirmek” durnukly aňlatmasyndan nähili netije gelip çykýar?
Elbetde, bu soraglara biz özümizçe jogap bermekçi bolýarys. Sebäbi bular ýaly taryhy durnukly aňlatmalar, taryhy göçme manylar hakynda anyk maglumatlar ýok diýerlikdir. Taryhy taýdan düşündirişleriň bolmazlygy biziň jogapkärçiligimizi has-da artdyrýar. Biz öz tejribämize esaslanyp, bu durnukly aňlatmalara, göçme manylara düşündiriş bermäge synanyşdyk:
- Gadymy türklere görä, “ýol” bir ýörelgedir. Ýörelge bolsa köneden gelýän däp-dessurdyr, öňden dowam edýän düzgündir. Ýöremek üçin, hereket etmek üçin ugrukdyryjy serişdedir.
- Öňki türklere görä, “ýol” bir ugurdyr. Ugur bolsa jemgyýetçilik ylmy akymlaryň belli bir pudagydyr. Şeýlelikde, ýol – ynançdyr.
- “Köni yolka girmek” diýmek, haýsydyr bir zady kabul etmek diýmekdir.
- “Köni yol” musulman dinidir. “Göni” bilen “ýoluň” düşünje taýyndan birleşmegi gönümelligiň, dogruçyllygyň, hakykatyň alamatydyr.
Geliň, ýene göni ýol bilen baglanyşykly käbir mysallary gözden geçireliň:
Üçünji mysal (KB №382): köni yol / doğru yol / göni ýol.
| Üdürdi törütti yaruttı köŋül,
köni yol öze tuttı köŋlüm amul |
Seçti, yarattı ve gönülü aydınlattı; gönülümü iman içinde, doğru yol üzerinde tuttu. |
| Saýlady, döretdi, aýdyň bir köňül,
Göni ýoldan tutdy, meň köňlüm amal. |
|
Ýokardaky setirde geçýän “göni ýol” diyen durnukly aňlatma köňül bilen baglanyşyklydyr. Türkleriň gadymy dünýägaraýşyna görä, adamyň düşünjesinde-de, duýgusynda-de, pikirinde-de, ruhy dünýäsinde-de gönümelligiň esasdygyna şaýatlyk edýär. Diýmek, köňlüň hem düýbi göni ýoldan tutulypdyr diýmäge doly esas bar.
Ynha, köňül bilen baglanyşykly gadymdan gelýän bu göni ýol ýitirilipdir. Göwne degmeler, göwni ýykmalar köpelip başlapdyr. Bu bolsa köňül bilen baglanyşykly göni ýoluň egrelýändiginiň alamatydyr.
Dördünji mysal (KB №393): köni yol / doğru yol / göni ýol.
| Köni yol öze tüz tuta ber meni, suçulma meniŋdin bu imân tonı |
Beni doğru yol üzerinde doğruluğa sevk et;
üzerimden bu imân libâsını çıkarma. |
| Göni ýol boýunça düz tutgun meni,
Menden çykarmawer bu iman dony. |
|
Bu setirdäki “göni ýol” durnukly aňlatmasynyň dini ynanç bilen berk baglanyşyklydygyna şaýatlyk edýär. Diýmek, ynanjyň, diniň düýbi-de dogrulykdan tutulandyr, şonuň üçin ynanja-da göni ýol bilen gidilmelidir.
Türkleriň gadymy ynanjynyň düýbi gönümellikden, göni ýoldan tutulyp, “iman dony” diýen durnukly aňlatma onuň esasy we özboluşly tymsaly hökmünde görkezilipdir.
Türkleriň ynanjy bilen baglanyşykly bolan “iman dony” diýen gadymy durnukly aňlatma gönümelligiň baş sütünidir.
Bäşinji mysal (KB №360): könilik yolın yaňılmak / doğruluk yolundan şaşmak / gönülik ýolun ýaňylmak.
| Katığlan yaŋılma könilik yolın,
yegitlik yava kılma asğın alın |
Gayret et, doğruluk yolundan şaşma;
gençliği heder tme, ondan faydalanmasını bil. |
| Gaty dur, ýaňylma gönülik ýolun,
Ýigitligi boş kylma, peýdasyn algyn. |
|
Ýokardaky setirlerden-de belli bolşy ýaly, gönülik ýoly durmuşyň iň esasy ýoludyr. Ynsan öz ýaşaýşyny hemişe gönümellik bilen dowam etdirmelidir. Şoňä görä, bu ýolda ýalňyşmazlyk üçin “katığlanmak” (asyl nusgasy), “gayret etmek” (türkçe), “gaty durmak” (türkmençe) esasy şertdir.
Netije: “köni ýol” diýlen durnukly aňlatmamyz gadymda galdyrylypdyr. Bu göni ýol düşünjesi ynanjymyz bilen baglanyşyklydyr. Ynanjymyz bilen baglanyşykly bolan bu ýolumyz egrelipdir.
Göni ýola girdim eden musulman garşydaşynyň gözüniň içine seredip, Alladan gorkman ýalan sözlemegi öwrenipdir.
Göni ýola girdim eden musulman ýalan sözläp, eline mukaddes kitap hasaplanylýan Gurhany alypdyr.
Göni ýola girdim eden musulman gul hakyny iýip başlapdyr.
Bularyň bary bolsa öňki gönülik ýoluna ters gelýärdi. Ynha, şu we şulara meňzeşleri gadymda galdyrmak musulmanlar üçin gaty agyr ýitgidir.
(dowamy bar)