Mowzuklaryň Düşünje Düwünçegı-1
Türkmen halkynyň akyldar şahyry Magtymgulynyň şygyrlaryny içgin öwrenmek hem-de onuň bize galdyran milli mirasyny doly hasaba almak maksady bilen 2014-nji ýylda Türkiýedäki magtymgulyşynaslar toparynyň ylmy geňeşdary Prof. Dr. Abdyrahman Güzeliň ýolbaşçylygynda Magtymgulynyň miras sözlüginiň düzülmegi göz öňünde tutulypdy. Akyldar şahyryň miras sözlügi jemi 15 jiltden ybarat bolmaly diýlip meýilleşdirilipdi. Gürrüňi edilýän şol sözlügiň bir jildi-de Mowzuklar sözlügidi.
Miras sözlüginiň bu bölüminde bütin şygyrlaryň atlary we mowzuklary içgin öwrenilmelidi hem-de olar hakynda gysgaça düşündiriş berilmelidi. Henize çenli türkmen we beýleki dillerde görülmedik bu sözlügiň maksady şahyryň şygyr diwanyndaky goşgy mowzuklaryny we olaryň many-mazmunyny okyjylara gysgaça görnüşde beýan etmekden ybaratdyr. Mysal üçin, şahyryň “A” harpy bilen atlandyrylan jemi 46 sany goşgusy hasaba alyndy. Soňra olaryň mowzuklary hakynda gusgajyk düşündiriş berildi. Munuň gysgajyk nusgasyny “Atavatan-Türkmenistan” žurnalynyň okyjylar köpçüligi bilen paýlaşmaklygy ýerlikli hassapladyk.
Berdi Saryýew,
Ankara uniwersitetiniň türkmen dili mugallymy.
A1
ABAT GALSYN
Goşgy 5 bent, 20 setirden ybaratdyr. Baş temasy ýaşaýyş, durmuş bilen baglanyşykly bolup, onuň şahamçalaryna dini ynanç, edim-gylym, däp-dessur, ýagşylyk etmek, ýamanlygy taşlamak, ýagşy söze, öwüt-nesihata gulak asmak ýaly birnäçe meseleler girýär.
Şahyr şygrynyň başyny “säher tur, hudaýa ýalbar, yslam öýüň abat galsyn” diýip, musulmançylyk ýoluna çagyryş bilen başlaýar. Goşgudaky “hudaýa ýalbarmak” (“Hakdan dilemek”) ybadat etmek manysyndadyr, “yslam öýi” bolsa musulmanlaryň iki dünýäde-de sygynýan ýeridir.
Şygryň “ýamany goý, ýagşa ýol, şeýtan işi bibat bolsun” diýen setirlerinde bolsa ýaramaz endiklerden saplanmak we ilhalar gylyk-häsiýete eýe bolmaklyk ýaly talaplar örboýuna galýar. Yslam ynanjyna görä, işe şeýtanyň garyşmagy asla halanylmaýar. Şonuň üçin şahyr “yslamyň abat öýüniň” garşysynda “şeýtanyň bibat işini” goýýar.
Şahyryň setirlerindäki “ýagşy söze gulak salmak”, “ýagşylardan alkyş almak”, “ýagşy at galmak” ýaly durnukly aňlatmalar bolsa adamzada mahsus bolan ilhalar häsiýetleriň nusgasy hökmünde görkezilýär.
Şygyrda ýaramaz häsiýetden hem söz açylyp, onuň iki nusgasy berilýär. Biri “başa mähnet” hasaplanylýan “pis hatyndyr”.
Beýlekisi bolsa şahyryň bu şygrynda iki garaýşy öňe sürýän “ogul” düşünjesidir. Ogul baradaky oňyn garaýşyň nusgasy şeýledir: “Ýigide ogul döwletdir, mal galynça, zürýat galsyn!” Setirden hem belli bolşy ýaly, ogul – döwletliligiň simwolydyr. Şahyryň “Pis oguldan ýagşyrakdyr, Pyragy, ýagşy at galsyn!” diýen setiri bolsa ogul hakyndaky tersin garaýşyň nusgasy “pis oguldyr”.
A2
ABDYLLA
8 bent, 40 setirden ybarat bolan bu şygryň esasy temasy şahyryň agasy Abdylla bagyşlanýar. Aýralyk, hijran, maşgaladaky gynanç duýgulary bolsa baş temanyň şahamçalarydyr. Maşgalada uly tragediýany emele getiren agasy Abdyllanyň dokuz ýyllyk aýralygy ömürboýy ajy aýralygyň keşgini lükgeligi bilen çeken şahyra gaty agyr degýär. Ol özüniň aýralyk “arzyny daga aýdýar”, bu barada “jandar baryna ýüz tutýar”. Emma bularyň bary peýdasyz, Owganystana giden agasyndan habar-hatyr ýok.
Hijran özüniň bary güýji bilen hüjüm edýär. Ol (hiran) ot bolup maşgalanyň üstüne dökülýär. Üstüne sepilen “hijran ody” sebäpli, şahyryň özüniň kuwwaty gidip, dyzy epilýär; gan aglaýan atasynyň bili bükülýär.
Hijran şahyryň garşysyna dar agajy bolup çykýar. Biçäre aýal-gyzlaryň, naçarlaryň zaryna dözmeýän şahyr bu gezek özüni “hijran daryna rowa görýär”.
XVIII asyrda doganlyk hakynda “Doganyň dogana bahasy ýokdur” diýen türkmen milli garaýşyny öňe süren akyldar dogany Abdyllanyň aýralygyny şeýle setirler bilen jemleýär: “Gülüp-oýnamadyk bile şat bolup, Başdan gitdiň, bütin bizden ýat bolup, Magtymguly zar aglaýyr mat bolup, Kaýda watan tutduň, gardaş Abdylla?”
Dowamy bar….