Özüm ölsem ruhum goldar sizleri
Göroglydan
Türkmen halkynyň geçmişinde käbir meseleler bolup, olar öz islegiňe görä däl-de, wagtyň, iň esasy-da, ylmyň dabaralanmagynyň hatyrasyna özleri kagyz ýüzüne geçirilmegini soraýarlar. Bu entek bärden gaýdýar. Ol kanunalaýyk talap bolmaly? Aslynda taryhçylar-halkyň hakydasyny saklaýjylar saýylýar. Biz-ilkinji nobatda mundan müňlerçe ýyllar ozal ýaşan pederlerimiziň öňünde jogapkärdirs. Bu jogapkärçilik başyndan nijeme külpetleri geçiren halkymyzyň buýsançly taryhyny dogruçyl beýan etmekden ybarat.
Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow “Mert ýigitler gaýrat üçin dogulýar (A.: TDNG, 2017, 31 sah.)” kitabynda: “Oguz han, Görogly beg, Togrulbeg, Çagry beg, Soltan Sanjar, Alp Arslan, Baýram han, Keýmir serdar, Nurberdi han ýaly beýik şahsyýetlerimiz, halk gahrymanlary hiç haçan ejize ganymlyk etmändirler. Beýik pederlerimiz durmuşda aýdyň maksat tutunyp, diňe şol maksada sary okgunly hereket edip, mydama ýeňiş gazanypdyrlar” halkymyzyň taryhynda ýaşap geçen şahsyýetlere çuňňur baha berýär.
Türkmen halkynyň taryhyndaky şahsyýetleriň ykbaly bilen gyzyklanyp ugranyňda şeýle pikirlere çümýärsiň. Aslynda biziň günlerimize çenli milli taryhymyzyň örän köp meseleleri özüniň birtaraplygy bilen tapawutlanyp geldi. Eýsem-de, bu şahsyýet meselesine hem degişli. Geçmişe birtaraplaýyn çemelemek, ýagny “synpyçylyk” teoriýasyna körzehinlik bilen eýermek häzir hem dowam edip gelýär. Ine, şu ýerden ylymdaky ýaranjaňlyk, tarapgöýlik başlandy. Aslynda adamzat taryhy nesillerden her näçe daşlaşdygyça, ol özüne bolan gyzyklanmany ýokarlandyrýar. Bu gyzyklanma atlary rowaýata öwrülip giden şahsyýetler bilen hem baglanşyklydyr.
Döwlet Garaşsyzlygyna eýe bolunmagy bilen mekdep okuwçylary Nuh aleýhyssalym, Oguz han, onuň ogullary (Gün han, Aý han, Ýyldyz han, Gök han, Dag han, Deňiz han), Görogly, Gorkut ata, Tomiris (Ömür han), Zerinaý, Syrak, Seljuk ibn Dukak, Togrul we Çagry beg, Alp Arslan, Mälik şa, Soltan Sanjar, Il Arslan, Tekeş şa, Muhammet şa we beýlekiler hakynda ilkinji düşünjäni alyp ugrady. Türkmen halkynyň taryhynda atlary entek köp babatlarda mälim bolman gelýän şahsyýetler barmak basyp sanardan kän.
Soňky 815 ýyl bäri türkmen halkynyň taryhynda Jelaleddin Meňburnynyň şahsyýeti diňe ony döreden halky-türkmenleri däl-de, eýsem, musulman gündogarynyň taryhy bilen iş salyşýanlaryň hemmesini, şol sanda adaty okyjylary gyzyklandyryp gelýär.
Eýsem, onuň gysga ömründe geçen joşgunly we ynjalyksyz ýoly dürli wakalardan doly bolupdy. Jelaleddin-ýeňiş gazanypdy, ýeňlipdi. Nijeme gezekler töwekgellik edipdi. Ajala gol bulap, gözsüz batyrlyk eden ýerleri hem bolupdy. Dünýäniň uzak müňýyllyklarda ýaşap geçen hemme hökmirowanlaryna mahsus bolan diýdimzorluk, sütem hem görkezipdi. Ýöne… Duşmanyň öňünde welin kiçelmändi. Öz yzyna ynam bilen düşenleri-de peseltmändi. Egbar ýagdaýa salmandy.
Duşmanlary, ýagny mongollar, onuň bilen döwürdeş käbir türki gelip çykyşly emirler hem oňa ýurdunyň islän künjeginden mal-mülk hem teklip edipdiler. Emma, hakykat ýüzünde, türkmeniň gowgaly zamanda döreden ogly ýurdunyň, halkynyň garaşsyzlygyny, özbaşdaklygyny bu dünýäniň hiç-bir behişdine çalyşmandy. Watan sözüni özüne mukaddes tug edinipdi. Watanyň satylmaýandygyny, çalyşyp bolmaýandygyny soňky nesillere görelde hökmünde goýup gidipdi.
Ol beýik şahsyýet, ýanbermez serkerde hökmünde türkmeniň hakydasynda müdümi orun aldy. Onuň aňyrsy-bärisine göz ýetmeýän sähralary, deňizdir derýalary, dürli dilli we ymmatly halklary öz içine alan soltanlygyň ujypsyz bölegini dolandyran döwri halkymyzyň hakykatdan-da ykbalynyň keç zamany bolupdy. Käbir alymlar Jelaleddiniň aşa gazaply, rehimsiz bolandygyny, örän köp meseleleri täk özüniň çözendigini belleýärler. Bu pikir ol hakynda döredilen çeper eserlerde hem şöhlelendirildi. Emma orta asyryň senenamaçylarynyň, esasan köşk taryhçylarynyň hem käbiri öz wagtynda soltanyň abyraýyna şikes ýetirmäge çalyşdylar. Biz bu hakynda entek anyk maglumatlar esasynda durup geçeris.
Ýöne gadymy geçmişiň we şu günüň asyl hakykatyny ýatdan çykarmaly däl. Türkmen halkynyň dumanly geçmişindäki “türkmen adyny” göteren hanlaryň hem-de serdarlaryň öz adyny dünýä halklarynyň taryhyndaky zalym hökümdarlaryň (tiran-B.A.) sanawuna ýazany entek ýok.
XIX asyryň ortalaryndan ýurdumyzyň günorta etraplarynda töweregi gurşap alan döwletleriň zulumyndan dynmak üçin iki başyny deňläp, orta çykan Myrat serdary, Oraz ýaglyny, Gowşut hany, Nurberdi hany, ogly Berdimyrat hany ýönekeý halk hanlyga göteripdi. Olaryň hiç-haýsysy özbaşdak, ýeňilkellelik bilen hereket etmändiler. Bir söz bilen halka daýanypdylar, halk hem öz serdarlaryna ynanypdylar! Asyryň ortalarynda bolup geçen Sarahs, Garrygala we Mary-Gajar uruşlarynda türkmenleri ine, şol ynam ýeňdiripdi. Ýurdumyzyň demirgazyk-gündogr etraplarynda ýaşap geçen, Hywa hem-de Buharanyň zalym hökümdarlaryna garşy çykan atlary geçmişiň sahypalarynda müdümilik galan serdarlar hem muňa mysaldyr.
Emma Günbataryň taryhy we çeper edebiýatynda Gündogaryň orta asyrlarda ýaşan şahsyýetlerine başgaçarak çemeleşýärler. Döwürdeş amerikan ýazyjysy Pamella Sarjent bu babat-da şeýle ýazýar: “Kesgitli taryhy şahsyýetler gazabyň şöhlelenmesi boldular. Gunn, Atylla, Çingiz han… Bu atlaryň bir gezek ýatlanmagy damda erbet garşylyk döredýär”. Ýazyjynyň pikiriçe ol, ýa-da beýleki şahsyýet hakynda onuň duşmanlary eser döretseler keşbe birtaraplaýyn çemeleşýärler. Hususan-da, ýazyjy: “Çingiz han hakynda aýdylanda, ol hakynda ýazylan uly eserleriň onuň duşmanlary, ýa-da ol tarapyndan basylyp alynan ýurtlaryň adamlary tarapyndan döredilendigini ýatda saklamaklyk hökmandyr” diýip, düşündürýär
Dünýäniň islendik halkynyň, şol sanda türkmenleriň taryhyndaky beýik şahsyýetler hakynda ylmy, publisistik we çeper eserleri döretmek örän kyn. Bir söz bilen-töwekgelçilik! Bu babat-da, alymyň alnynda iki borç ýatyr. Ilkinjiden, delilleri bolşy ýaly ýoýmazlyk. Ikinjiden, aslynda taryh ylmy hudaýlykly ylym bolup, ol islendik meselä örän sagdyn paýhas bilen çemeleşmegi talap edýär. Rus ýazyjysy Ýuliýan Semenowyň (1931-1994 ýý.) kesgitlemesi bilen aýtsak “taryh-bu haçan-da hemme deliller ýazylanda ylymdyr”. Onsaňam, töwreginden-gahar-gazapsyz, howessiz we meýilsiz ýazylmaly! Bu başgaça taryh däl, eýsem, ýaramsaklyk bilen ýazylan reportaž bolýar. Ýaramsaklyk bolsa-dili ýasy türkmeniň ýörelgesi girenok!
Türki halklarynyň gadymy geçmişine soňky dowam eden sowet zamanynda “makiawelçilik” (Makiawelli, italýan ýazyjysy:1469-1527 ýý.) ideýasy bilen garalyp gelinmegi, biziň müňýyllyklaryň dowamynda gazanan gymmatlylarymyzyň tas ýitirilmegine getiripdi. Aslynda taryh ylmynyň hem bu ideýanyň örän berk örülen “toruna” düşmegine öz maksadyna ýetmek üçin hiç-hili serişdelerden gaýtmaýan, hususy bähbidi üçin halkyň ahlagyny, buýsanjyny, namysyny, iň soňunda geçmişini depelänler sebäp bolupdy.
Geçmişdäki islendik şahsyýet birtaraplaýyn beýan edilmäge mynasyp däl. Aslynda şahsyýetiň belentligi öz halkyna näderejede hyzmat edip bilendigi bilen kesgitlenilýär. Biz hem şu ýazgymyzy taýarlanymyzda hut şu ýörelgeden ugur aldyk.
Biziň pikirimizçe Jelaleddin Meňburnuň yslam ymmatly soltanlaryň we hökümdarlaryň arasynda “tagtsyz soltan” unwanyna eýe bolmagy, onuň ilkibaşda ykbalynyň örän çylşyrymly bolandygyny tassyklaýar. Eýsem “tagtsyz” hökmürowan bolup bilermi?
Akademik W.A.Gordlewskiniň (1876-1956 ýý.) maglumatlary boýunça Jelaleddin 1200-nji ýylda Gürgençde şa maşgalasynda dünýä inipdir. Bellenmeli ýagdaý, biziň wagtymyza deňiç taryhy edebiýatlarda, “sözlüklerde”, çeper eserlerde we uly-kiçi neşirlerde onuň doglan ýylyny görkezmeýärler. Eýsem, akademik W.A.Gordlewskiý haýsy çeşmelere esaslanyp Jelaleddiniň doglan ýylyny anyk görkezdikä diýen sowal ýüze çykýar. Emma takyk sene görkezilen çeşmäniň köki nirede? Emma Jelaleddiniň bary-ýogy 31 ýaşamandygyny takyk aýdyp biljek.
Jelaleddin soltan Muhammediň uly ogly bolmak bilen, ejesi Aýjäjek türkmen kabylasyndan gelip çykypdyr. Kim ol türkmen kabylasy? Entege deňiç bu barada döwürdeş we ondan soňky alymlar maglumat bermän geldiler. Şonuň üçin rus ýazyjysy W.Ýandan (W.G.Ýançewskiý:-1874-1954 ýý.) başlap neşir edilen proza eserlerinde (Ataýew E. “Jeň tozy”, “Zulmat tününde”) Jelaleddin “Muhammet şanyň türkmen aýalyndan bolan ogly” adyny göterip geldi. Ýeri gelende aýtsak Jelaleddiniň keşbi ilkinji gezek türkmen okyjysynyň öňünde ýokarda ady agzalan rus ýazyjysynyň eserleriniň neşir edilmegi bilen janlandy. W.G.Ýançewiskä orta asyryň ýazuw çeşmeleri bilen hasaba alanyňda ol hakyndaky ilkinji gürrüňleri, rowaýatlary toplap çeperleşdirmeklik doly suratda bolmasa hem başartdy. W.G.Ýançewskiniň ýatlamalarynda ýazyşy ýaly: “Jelaleddin meniň bütin ömrüme iň hormat goýýan gahrymanym bolupdy”.
Şeýlelik bilen, bellenmeli ýagdaý Aýjäjek hatyn soltanyň başdaş zenany. Biz muny Jelaleddiniň soltan Muhammediň uly ogly-ilkinji perzendi bolandygy bilen düşündirýäris. Emma köşkde tutýan ýagdaýyna, geljekki soltanyň ejesidigine garamazdan ol zordan ikinji ýeri eýeläpdir. Bu şol ýyllarda türkmen asylzadalarynyň arasynda bütewliligiň hem-de agzybirligiň ýokdugyny görkezýär. Mundan diňe köşkde gulluk eden parslardyr jöhitler däl, eýsem, beýleki türki kabylalar, aýratyn-da gypjaklar peýdalanyp geldi.
Aslynda şa köşgünde gulluk eden araplara, parslara, jemşitlere, täjiklere, jöhitlere garanyňda türkmenler dürli köşk hilelerinden daşda durupdyrlar. Bu, elbet-de olaryň hemmesine degişli bolmandyr. Gürgenç köşgünde Türkan hatynyň (?-1233 ý.) baştutanlyk edýän gypjak asylzadalarynyň täsiri ýokary bolupdyr. Olar dürli hileler bilen sähraýy türkmen beglerini diňe uruş howpy dörän ýagdaýynda, galyberse-de serhet galalarynda peýdalanmaklygy soltana maslahat beripdirler.
Könelerimiziň gürrüň bermegine görä islendik türkmen kabylasyna garamazdan öýüniň törüne ilki öwlady (seýit, hoja, magtym, şyh) geçiripdir. Ýöne ýerden “türkmen öwlatdan gorkar” pähimi döränok. Onuň yz ýany bilen ýazyr-garadaşlyny oturdypdyr. Soňlugy bilen beýleki toparlaryň wekilleri ýerleşipdir. Özi bolsa gapa golaýrak ýerde ornaşypdyr. Ahal sebtinde toýa gatnaşmak nesibesi çeken ilerki “daýylarymyzyň” biri örän inçelik bilen hadysany gözden sypdyrman, toý eýesine: “How, türkmen garyndaşlar, eşidişime görä sizde garaçyda bir, garakçyda, baýda bir, töre-de, han bilen serdaryň-a gürrüňi hem ýok. Deňlikdä, garaz! Bu näboluş…” diýip, ýüzlenipdir. Emma, öý eýesine derek (her-halda uslyp däl) onuň hyzmatda bolup ýören inleriniň biri: “Aý, daýy, häli birden, güpür-tapyr bolaýsa, diýmek, ýagy çozaýsa öwladyňam ýerinden galmaz, ýazyryňam, ýene biz turmaly bolarys. Onsaň, häki gapa golaýrak oturýarys” diýip, nagt jogabyny beripdir.
Dowamy bar……
Bäşim ANNAGURBANOW,
arheolog