Awiasiýa – (latyn dilinde avis-guş) – Ýeriň töweregindäki howa giňişliginde howadan agyr enjamlarda uçuş. XX asyryň 60-njy ýyllarynda awiasiýada uçarlar, dikuçarlar we planerlar ulanylypdyr. Awiasiýa raýat awiasiýa hem-de harby awiasiýa bölünýär.
Rus alymy M.W. Lomonosow 1754-nji ýylda puržin bilen tow berilýän dikuçaryň modelini gurupdyr we şeýle enjamyň uçup biljekdigini tejribede subut edipdir.1881-nji ýylda Russiýada deňiz ofiseri A.F. Možaýskiniň howada uçýan snarýad diýip atlandyran enjamy üçin töleg berlipdir. XIX- asyryň ahyrlarynda we XX asyryň başynda öňde barýan döwletleriň alymlary awiasiýa barada köp sanly teoretiki hem synag gözlegler geçirip başlaýarlar. Rus alymy N.Ýe Žukowskiý aerodinamika ylmynyň ösmegine aýgytly goşant goşýar. 1902-nji ýylda Moskwa döwlet uniwersitetinde Žukowskiniň pikiri boýunça Russiýada ilkinji gezek aerodinamik turbo gurulýar.
Amerikan mehanikleri doganlar U we O.Raýt ilkinji bolup, uçara içinden ýandyrylýan dwigatel goýdular. 1903-nji ýylyň oktýabr aýynyň 17-sine olaryň kerosin bilen işleýän dwigatelli uçarynyň ilkinji uçuşy üstünlikli geçdi. 1904-nji ýylda Moskwanyň eteginde – Kuçinoda aerodinamik institut döredildi. Eýýäm 30-njy ýyllaryň II ýarymynda Russiýada , Angliýada, Germaniýada, Italiýada we ABŞ-da reaktiw dwigatelleri döretmegiň üstünde uly işler geçirildi.1965-nji ýylda Russiýada Antonowyň taslamasy boýunça dünýäde iň uly “An-22 Anteý” ýolagçy uçary guruldy. 1968-nji ýylda üç reaktiw dwigatelli “Tu-154” uçary ilkinji uçuşy amala aşyrdy. Bu uçar 164 ýolagçyny 1000 km/s tizlik bilen 6 müň km çenli aralyga äkitmäge niýetlenendir. 1960-njy ýyllaryň ahyrynda birnäçe ýurtlarda ses tizliginden hem ýokary ýolagçy uçaryny döretmek barada uly işler dowam etdirildi. Russiýada “Tu-144”, Angliýada we Fransiýada “Konkord”, ABŞ-da “Boeing-2707” uçarlar döredildi.
Türkmenistanda ilkinji howa ýoly 1928-nji ýylda Türkmenabat–Daşoguz aralygynda açyldy. Paýtagtymyz Aşgabatda birinji gezek 1934-nji ýylda 6-njy ulag-aragatnaşyk topary düzüldi. 1935-nji ýylda ANT-3 uçarynda uçarmanlar N.S.Mineýew we K.I.Krukowskiý bilen bilelikde Garagumyň üstünden 460 km uzaklyga gonman uçmaklygy başardylar. Häzirki döwürde howa ýoly ýurdumyz boýunça köp ulanylýan ýollaryň biri hasaplanylýar. 1956-njy ýylda howa ýoly boýunça 79-müňe golaý ýolagçy gatnadylan bolsa,1969-njy ýylda gatnadylýan ýolagçylaryň sany 1 million adamdan geçipdir. Howa ýolunyň çägi ep-esli giňeldi.
Şu günki günde Gahryman Arkadagymyzyň saýasynda diňe bir howa ýoly däl eýsem demir ýollary, gara ýollary, deňiz-derýa ýollaryna-da has uly üns berilýär. Häzirki wagtda howa ýollary bilen halkymyz dünýäniň hemme döwletlerine diýen ýaly syýahat edip bilýärler, ýaşlarymyz daşary döwletlerde öz bilim derejelerini ýokarlandyryp bilýärler.
Altyngözel ÇARYÝEWA,
Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň
Halkara gatnaşyklary instituty
Halkara ykdysady gatnaşyklary fakultetiniň
1-nji ýyl talyby.
Bahar Annaýewa: Aýdym-saz durmuşymyň bir bölegi
