Sözlerıň Ylmylyk we Göçmelık Güýjı Hakynda

Türk diliň güýji hakynda merhum türk alymy Prof. Dr. Doğan Aksan ýedi gezek ölçäp, (1987; 1990; 1993; 1997; 1998; 1999; 2001) anyk netijeleri alypdy. Biz hem tejribeli türk alymyndan ugur alyp, bu meselä tapawutly tarapdan çemeleşmekligi göz öňünde tutduk. Has dogrusy, bu makalada türkmen dilinde ulanýan sözlerimiziň şu wagta çenli açylmadyk bir sahypasyny görkezmekligi maksat edindik.

Esasy maksat türkmen sözleriniň ylmylyk taýyndan beýleki ylymlar bilen nähili baglanyşygynyň bardygyny öwrenmekden ybaratdyr. Başgaça aýdanymyzda, eýsem bir sözümiz hakyky ýa-da göçme manyda dil, edebiýat, taryh, geografiýa, matematika, zoologiýa, botanika, gurluşyk, din, lukmançylyk, himiýa, biologiýa, sosiologiýa, anatomiýa fizika ýaly beýleki ylmy pudaklar bilen nähili baglanyşygy emele getirýärkä? Ynha, makalada şu baglanyşyk hakynda sada dil bilen okyjylarymyza gysgaça maglumat bermekligi göz öňünde tutduk. Şeýle hem bularyň dilimizdäki ýerini anyklamaga synanyşdyk. Şeýlelikde, sözüň asyl we ýakyn manylaryna esaslanyp, sözleriň ylmylyk we göçmelik güýjüni (SYGG) öwrenmegi göz öňünde tutduk.

Eýsem, söz bilen baglanyşykly “ylmylyk güýç” diýleni nämekä? Bu soraga şeýleräk görnüşde gysgaça jogap berip bileris: “Ylmylyk güýç, sözleriň aňladýan manysy we mazmuny taýyndan beýleki ylymlary özüne çekip bilme güýjüdir”.

Onda söz bilen baglanyşykly “göçmelik güýç” nämekä? “Göçmelik güýç, sözleriň aňladýan hakyky manysyndan başga manylary özüne çekip bilme güýjüdir”.Mysal üçin, “duzlamak” sözi dil babatdan işlik söz toparyna degişli sözdür, bu sözüň köki atdyr (duz), -la- ýasaýyjy goşulmadyr, atdan işlik ýasap, bir işi, gymyldy-hereketiň netijesini bildirýär.

Şonuň bilen bir hatarda munuň özboluşly ylmylyk güýji bardyr, başgaça aýdanymyzda, bu söz himiýa ylmyny özüne çekýär. NaCI + (-la) = duz + la = duzlamak, şeýlelikde, semantik taýdan işi aňladýan bu işlik ylmy taýdan himiki işlikdir.

Bu sözüň ylmylyk güýjüniň semantik agyrlygy “eti ýa-da derini” duzlamak bilen baglanyşykly iş-hereket edilen ýagdaýynda ýüze çykýar we belli bolýar. Göçmelik agyrlygy bolsa aýdylan söz, berlen jogap, gaýtargy gep bilen özüni görkezýär, söz bilen berk daraýar, söz bilen gaýtawul berýär, söz bilen berk täsir edýär.

Şeýlelikde, türkmençe: duzlamak, türkçe: tuzlamak, rusça: солить hakyky manyda hereketiň netijesinde bir işi görkezen işlikdir; göçme manyda bolsa bir sözleýşiň, gepleýşiň netijesinde birine berk jogap gaýtarmagy, söz bilen ýepbeklemegi (türkmençe: duzlamak, türkçe: haşlamak, azarlamak, rusça: насолить) aňladýar.

Netijede, “duzlamak” işliginiň bir hakyky (asyl) manysy bar, bir-de göçme manysy bar. Hakyky manysy iş-hereket bilen baglanyşykly, göçme manysy bolsa sözleýiş bilen baglanyşyklydyr.  Muňa meňzeş ýagdaýlar diňe işliklerde däl, eýsem dilimizde ulanýan beýleki sözlerimizde-de duş gelip bilýär.

Ýene-de okaň

Rogun HPP: What Could Be More Effective Than the World’s Tallest Dam?

Turkmenistan and Malaysia Eye Stronger Ties Beyond Energy

The Polytechnic National University of Sciences and Technologies of Bucharest and the Oguz Khan University of Engineering and Technology of Turkmenistan signed a Memorandum of Understanding

Turkmenistan and Malaysia explore agricultural cooperation

The official visit of the President of Turkmenistan to Malaysia has begun

Ata Watan Eserleri

The National Leader of the Turkmen people received the Executive Director of the Turkmenistan–USA Business Council

Turkmenistan have been published in the six UN languages as official documents of the General Assembly

Turkmenistan hosts Turkmen-Iran Business Forum and Iran Agrofood Exhibition

Turkmenistan and Japan signed new agreements

Turkmen-American Business Forum held in Ashgabat

Current issues of cooperation discussed with Minister of Energy of Iran

11 Turkmen universities featured in UI GreenMetric 2024 Global Ranking

The Foreign Ministers of Turkmenistan and Afghanistan visited the TAPI construction site

While the spectacle of the gladiators dazzle on screen, don’t miss the chance to delve into their fascinating true history in Anatolia.

Historical Discovery in St. Nicholas Church: Sarcophagus Found

Best Romantic Holidays to Ring in New Year in İstanbul!

Ata Watan Eserleri

Representatives of the Embassy of Turkmenistan in India held meetings at universities in Hyderabad and Pune cities of India

Turkmenistan and Switzerland abolish visa requirements for holders of service and diplomatic passports

Ata Watan Eserleri

City of Arkadag Recognized at ESQR’s Quality Choice Prize 2024 Ceremony in Vienna

President Serdar Berdimuhamedov outlines priorities of Turkmenistan’s foreign policy for 2025