Türkmenler, Türk halklarının Oğuz grubunun torunlarıdır. Türkmen dili, Eski Türkçenin temel özelliklerinden biri olan uzun ünlüleri korumuştur. “Yurt” kelimesinin kökenini Türkmen dilinin bir lehçesinde keşfettim. Türkmen dili son derece zengin bir dildir; özellikle onu iyi bilenlerin elinde bu zenginlik daha da belirginleşir. Türkmen yazar Berdi Kerbabayev’in dilinin zenginliği, onun “Kesin Adım” adlı romanıyla ödül kazanmasını sağlamıştır. Bu eser 50 dile çevrilmiştir.
Üç Türkmen klasik şairi, 3.000 yıldan fazla kullanılmış olan Oğuz alfabesi hakkında şiirler yazmıştır. XVIII. yüzyıl Türkmen şairi Şeydai, artık kullanılmayan bu alfabeye ağıt olarak “Güzel Yirmi Beş” adlı şiirini yazmıştır. Şiirden anlaşıldığı üzere alfabe yedi ünlü ve on sekiz ünsüz harften oluşuyordu:
Kulağıma öyle hoş gelirdi ki, söylemekten zevk alırdım,
Ey güzel Yirmi Beş.
Ne kadar uyumlu seslenirdiniz, sana uyardım,
Ey güzel Yirmi Beş.
Yedisinin sesi vardı, kalan on sekizi ardından sürüklüyordu.
Üç bin yıl sonra ömrün tükenince,
Deve gibi ağladım,
Ey güzel Yirmi Beş.
Bu şiirden, alfabenin yedi ünlü ve on sekiz ünsüz harften oluştuğu anlaşılmaktadır. Şair başka bir dizisinde şöyle der:
“Arapça, diğer dillerin kelebeği oldu.”
M.S. 6.–8. yüzyıllarda Moğolistan’da yaşayan Türklerin kullandığı Runik Türk alfabesindeki bazı harfler, Türkmen halılarında motif olarak yer almıştır. Yakın zamanda keşfedilen kavun biçimindeki bir Oğuz mezar taşında, yazı karakterini andıran işaretler bulunmuştur. Bu işaretlerin bazıları Türkmen halılarında da yer almaktadır.
Türkmenistan’da dört bin yıllık bir kültürü ortaya çıkaran ünlü Rus arkeolog Sarianidi, kazı alanında bulduğu işaretleri Türkmen halılarına dair bir konferansta sunmuş ve bu işaretlerin halı desenlerine benzediğini belirtmiştir. Bir diğer Rus bilim insanı da, Güney Türkmenistan’daki semboller ile Elam’daki ve erken dönem Sümer yazılarında kullanılan işaretler arasında benzerlikler bulmuştur.
XVIII. yüzyılın Türkmen klasik şairi Mahtumkulu’nun dil zenginliği XIX. yüzyılda Avrupa’da da tanınmıştır. Onun dili, diğer Türkmen şairlerini de etkilemiştir. XVIII. ve XIX. yüzyıllarda sayısız klasik şair yaşamış, bazıları nesir türünde de eserler vermiştir. Halk edebiyatında nesir geleneği de gelişmeye devam etmiştir.
Türkmen dilinin büyük bir zenginliğe sahip olmasına rağmen, bu dil hakkında veya bu dilde fazla eser yazılmamıştır. Ben Türkmen kültürünün dilsel yönleri üzerine bazı makaleler kaleme aldım. Indiana Üniversitesi tarafından bir Türkmen–İngiliz sözlüğü yayımlanmıştır, ancak henüz ciddi düzeyde bir İngilizce–Türkmen sözlüğü yayımlanmamıştır. Bu nedenle, Dr. Orazgylyjov’un son eseri olan “Makul Sözlük” bu alandaki ilk ve önemli bir çalışmadır.
Ünlü Fransız sosyolog Pierre Bourdieu, sözlüklerin taraflı kavramları içerdiğini ve bazı sözcüklere yasal bir meşruiyet kazandırdığını savunur. Bu, belli bir ölçüde doğrudur. Ancak farklı amaçlara hizmet eden pek çok sözlük vardır; her biri farklı bir leksikoloji anlayışına dayanır.
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, eski cumhuriyetlerde yaşayan halkların yaşamlarında büyük değişiklikler yaşandı. Teknoloji, turizm, ticaret ve ekonomi gibi alanlarda yeni deneyimler kazanıldı. O dönemde İngilizce bilen kişi sayısı çok azdı; bu nedenle bilgisayar terimlerinin İngilizce biçimlerinin kullanılması zorunluluk haline geldi.
Bu koşullar altında, Türkmenistan’da iyi hazırlanmış bir İngilizce sözlüğe büyük ihtiyaç vardı. Dr. Dovran Orazgylyjov, yeni bir leksikoloji yaklaşımıyla çeşitli alanlarda yaygın olarak kullanılan sözcükleri içeren Makul İngilizce–Türkmen Sözlüğünü hazırladı. Bu sözlük yalnızca Türkmenler için değil, diğer halklar için de son derece faydalıdır. Dr. Orazgylyjov, kullanıcılar açısından oldukça işlevsel yeni bir leksikoloji biçimi geliştirmiştir. Sözlük, modern yaşamın çeşitli alanlarında sıkça kullanılan sözcüklerin Türkmen dilindeki karşılıklarını kapsamaktadır. Gerektiğinde güncellenmeye açık bir yapıya sahiptir.
Böylesine önemli bir görevi başarıyla yerine getirdiği için Dr. Orazgylyjov’u içtenlikle tebrik ederim. Bu eser, okurlar için çok değerli bir kaynak olacaktır.
Yazar Hakkında
Prof. Yusup Azmun, Türkmen dilinin dünya çapında tanınmasına ve bilimsel olarak incelenmesine büyük katkılarda bulunmuş seçkin bir dilbilimci, edebiyatçı ve yaratıcı bir bilim insanıdır. Ömrünü Türkmen dilinin ses yapısını, söz varlığını, biçim bilgisini ve halk edebiyatının dilbilimsel temellerini araştırmaya adamıştır. “Türkmen Dili Ses Yapısı”, “Dede Korkut” ve Mahtumkulu Pyragy’nin eserleri üzerine yaptığı bilimsel çalışmaları uluslararası akademik çevreler tarafından büyük takdir görmüştür.
1939 yılında doğan Prof. Azmun, onlarca bilimsel kitabın, yüzlerce makalenin ve birçok çevirinin yazarıdır. Uzun yıllar boyunca Türkiye, Birleşik Krallık, Amerika Birleşik Devletleri ve diğer ülkelerde akademik çalışmalar yürütmüştür. O, yalnızca bir bilim insanı değil, aynı zamanda Türkmen dilinin klasik değerlerini dünya toplumu ile buluşturan bir kültür elçisidir.
Türkmen halkının milli kültürüne ve dil mirasına yaptığı üstün katkılardan dolayı Prof. Yusup Azmun, Türkmenistan’ın Mahtumkulu Devlet Edebiyat Ödülü ve Türkiye’nin Türk Dil Kurumu Onur Ödülü ile onurlandırılmıştır. Onun bilimsel ve sanatsal mirası, günümüz Türkmen gençleri için bir ilham kaynağı olmaya devam etmektedir.