Nanomorfologiýa: “Aýaz” Sözüniň içinden çykanlar

• AÝAZ sözündäki 16 matrýoşka
• AÝAZ sözündäki 16 düwünçek
• AÝAZ sözüniň içgoşlary

 

Bu täzeçillik dil birliginiň içinden söz çykarmaklyga synanyşykdyr. Sözüň içinden söz çykarmak netijesinde täze önüm almakdyr. Täze önümiň başda alnan sözüň manysy bilen azda-kände baglanyşygy (bu ýerde kök baglanyşygy göz öňünde tutulýar) bolup biler. Ýöne gözegçilik eden nusgalarymyzyň netijesi alnan täze önümleriň köpüsiniň başda alnan sözüň manysy bilen hiç hili baglanyşygynyň ýokdugyny görkezýär.

Eýsem, nano esasda söz ýygnamagy nähili amala aşyrmaly? Başgaça aýdylanda, sözüň içindäki ülňüleri, owunjak we özbaşdak many aňladýan çaklaňja galyplary nähili ýygnamaly? Gürrüňi edilýän nusgalary toplamagyň tertibi nähili?

Bu hakynda ýörite ugrukdyryjy ýa-da gönükdiriji düzgünnama ýok, ýöne biz tejribe geçiren köp sanly söz nusgalarymyz esasynda şu aşakdakylary maslahat berýäris:

1.Ilki bilen sözi emele getirýän ses ülňülerini elipbiý tertibine görä kodlamaly: [1^a, 2^b, 3^ç, 4^d, 5^e, 6^ä, 7^f, 8^g, 9^h, 10ⁱ, 11^j, 12^ž, 13^k, 14^l, 15^m, 16ⁿ, 17^ň, 18^o, 19^ö, 20^p, 21^r, 22^s, 23^ş, 24^t, 25^u, 26^ü, 27^w, 28^y, 29^ý, 30^z]. Bu kod şol diliň ses sistemasyna görä kabul edilen umumy kod bolmalydyr.

2.Soňra sözüň ses ülňülerini nano esasda (her bir parçajyklaryny aýry-aýry görnüşde) hasaba almaly: Mysal üçin, “aýaz” sözüni alalyň. Daş görnüşine seredeniňde, “aý” hem-de “az” leksik böleklerden ybarat ýaly bolup görünýän sözdäki ses ülňüleriň nano esasda hasaba alnyşy şeýledir: aýaz [1^a + 29^ý  + 1^a + 30^z ]. Mysaldan-da görnüşi ýaly, bu sözi emele getiren ülňüleriň jemi dörtdür.

3. Nano esasda söz ýygnamagyň mundan soňky etabynda mysal alnan sözden elde ediljek sözdäki ülňüleriň sany dörtden az boljakdyr. Mysal alan dört ülňüden ybarat bolan “aýazdan” ýygnan üç harply ülňi nusgalarymyz şulardyr:

1.AÝAz [1^a  + 29^ý  + 1^a ]

2.AÝAz [1^a  + 29^ý  + 1^a ]

3.AÝAz [1^a  + 29^ý  + 1^a ]

4.AÝAz [1^a  + 29^ý  + 1^a ]

5.aÝAZ [29^ý  + 1^a +30^z ]

6.aÝAZ [29^ý  + 1^a +30^z ]

7.aÝAZ [29^ý  + 1^a +30^z ]

 

Üç harplydan soňra iki harply ülňüleri bolan nusgalar ýygnanylýar:

8.AÝaz [1^a  + 29^ý ]

9.AÝaz [1^a  + 29^ý ]

10.aýAZ [1^a +30^z ]

11.aýAZ [1^a +30^z ]

12. aÝAz [ 29^ý + 1^a ]
13. aÝAz [ 29^ý + 1^a ]

Netijede, “aýaz” sözünden nano esasda ýygnan ülüşleriň sanawy düzülýär.

4. Bu etapda sanawa alnan ülňüleriň gysgaça düşündirişi berilmelidir.

1.AÝAz [1^a  + 29^ý  + 1^a ]: at; eliň iç ýüzi bilen baglanyşykly manysyndadyr.

2.AÝAz [1^a  + 29^ý  + 1^a ]: işlik; aýawly goramak, aýap saklamak manysyndadyr.

3.AÝAz [1^a  + 29^ý  + 1^a ]: at; dürli manydaky “aý” sözüniň ýöneliş düşüm goşulmasynyalan şekili.

4.AÝAz [1^a  + 29^ý  + 1^a ]:at: “aýy” sözüniň ýöneliş düşüm goşulmasynyalan şekili.

5.aÝAZ [29^ý  + 1^a +30^z ]: at; pasyl, möwsüm, bahar manysyndadyr.

6.aÝAZ [29^ý  + 1^a +30^z ]: işlik;  hat ýamak, eser ýazmak, goşgy ýazmak manysyndadyr.

7.aÝAZ [29^ý  + 1^a +30^z ]: işlik;  saçak ýazmak, düşek ýazmak manysyndadyr.

8.aÝAZ [29^ý  + 1^a +30^z ]: işlik;  ýoldan sapmak, ildirgiji ýerinden sypmak manysyndadyr.

9.AÝaz [1^a  + 29^ý ]: at; asman jisimi manysyndadyr.

10.AÝaz [1^a  + 29^ý ]: at; ýylyň on ikiden bir bölegi manysyndadyr.

11.AÝaz [1^a  + 29^ý ]: ümlük: gynanjy, ökünji, ikirjiňlenmegi aňladýar.

12.AÝaz [1^a  + 29^ý ]:ümlük: ýüzlenmek, ýüz tutmak, çagyrmak üçin ulanylýar.

13.aýAZ [1^a +30^z ]:syp.,hal: mukdar, ölçeg manysyndadyr.

14.aýAZ [1^a +30^z ]:işlik: beterlemek, erbetleşmek; yoldan çykmak, bozulmak manysyndadyr.

15. aÝAz [ 29^ý + 1^a]: bagl., ikuçlylygy, ikiden birini görkezýär.
16. aÝAz [ 29^ý + 1^a]: ümlük: ýüzlenmek, ýüz tutmak, çagyrmak üçin ulanylýar.

 

Netijede, nano esasda sözüň içinden söz ýygnamagyň ýollaryny oňat öwrenmek maksady bilen türkmen dilinde işjeň ulanylýan dürli söz toparlaryndan bolan nusgalaryň (düşündirişsiz) derňewlerini hödürlemegi ýerlikli hasapladyk.

Mysallar:

1. “Emelsiz” [5^e + 15^m + 5^e + 14^l + 22^s + 10ⁱ +30^z ]

 

Sözüň daş görnüşine seredeniňde, “emel” [5^e + 15^m + 5^e + 14^l ] we “siz” [22^s + 10ⁱ  +30^z ] leksik böleklerden ybarat ýaly bolup görünse-de, aşakdaky ýaly nano ülňüleri toplamak mümkindir:

Alty harplylar:

1.eMELSIZ [15^m + 5^e + 14^l  + 22^s + 10ⁱ  +30^z ]: at. “mel” sözüniň “-siz” goşulmasyny alan görnüşi.

Bäş harplylar:

2.emELSIZ [5^e + 14^l  + 22^s + 10ⁱ  +30^z ]: at. “el” sözüniň “-siz” goşulmasyny alan görnüşi.

Dört harplylar:

3.EMELsiz [5^e + 15^m + 5^e + 14^l  ]: at. amal, wezipe, hünär; göreş tilsimi, tär, usul manysynda.

Üç harplylar:

4.eMELsiz [15^m + 5^e + 14^l  ]: at. hek, öňki döwürlerde gara tagtada hat ýazmak üçin ulanylan ak reňkli serişde.

5.emelSIZ [22^s + 10ⁱ  +30^z ]: çalyş. ikinji şahsyň köplügini görkezýän at çalyşmadyr.

Iki harplylar:

6.EMelsiz [5^e + 15^m ]: at. däri-derman, çäre manysyndadyr.

7.EMelsiz [5^e + 15^m ]: işlik. “emmek” işligiň köküdir.

8.eMElsiz [15^m + 5^e ]: ümlük: hödür etmekde “al” diýen manyda ulanylýar.

9.emELsiz [5^e + 14^l  ]: at: adamyň beden agzasy ulanylýar.

 

2. “Gorkut” [8^g + 18^o + 21^r  + 13^k + 25^u + 24^t ]

 

Sözüň daş görnüşine seredeniňde, “gor” [8^g  + 18^o  + 21^r ] hem-de “kut” [13^k + 25^u + 24^t ] leksik böleklerden ybarat ýaly bolup görünse-de, aşakdaky ýaly nano ülňüleri toplamak mümkindir:

Dört harplylar:

1.GORKut [8^g  + 18^o  + 21^r  + 13^k ]

Üç harplylar:

2.GORkut [8^g  + 18^o  + 21^r ]

3.GORkut [8^g  + 18^o  + 21^r ]

4.GORkut [8^g  + 18^o  + 21^r ]

5.gorKUT [13^k + 25^u + 24^t ]

Iki harplylar:

6.gORkut [18^o  + 21^r ]

7.gorkUT[ 25^u + 24^t ]

 

3. “Halaç” [9^h + 1^a + 14^l  + 1^a + 3^ç ]

 

Daş görnüşine seredeniňde, “hal” [9^h  + 1^a  + 14^l ] hem-de “aç” [1^a + 3^ç ] leksik böleklerden ybarat ýaly bolup görünse-de, aşakdaky ýaly nano ülňüleri toplamak mümkindir:

 

Dört harplylar:

1.HALAç [9^h  + 1^a  + 14^l  + 1^a ]

2.HALAç [9^h  + 1^a  + 14^l  + 1^a ]

3.hALAÇ [1^a  + 14^l  + 1^a + 3^ç ]

Üç harplylar:

4.HALaç [9^h  + 1^a  + 14^l ]

5.hALAç [1^a  + 14^l  + 1^a ]

Iki harplylar:

6.hALaç [1^a  + 14^l ]

7.hALaç [1^a  + 14^l ]

8.halAÇ [1^a + 3^ç ]

9.halAÇ [1^a + 3^ç ]

 

4. “Ýatyrmak” [29^ý + 1^a + 24^t  + 28^y + 21^r  + 15^m + 1^a + 13^k ]

 

Daş görnüşine seredeniňde, “ýat” [29^ý  + 1^a  + 24^t ] we “yrmak” [28^y + 21^r  + 15^m + 1^a + 13^k] leksik böleklerden ybarat ýaly bolup görünse-de, aşakdaky ýaly nano ülňüleri toplamak mümkindir:

 

Ýedi haplylar:

1.ÝATYRMAk [29^ý  + 1^a  + 24^t  + 28^y + 21^r  + 15^m + 1^a ]

Bäş harplylar:

2.ÝATYRmak [29^ý  + 1^a  + 24^t  + 28^y + 21^r  ]

3.ÝATYRmak [29^ý  + 1^a  + 24^t  + 28^y + 21^r  ]

4.ýatYRMAK [28^y + 21^r  + 15^m + 1^a + 13^k ]

Dört harplylar:

5.ýatYRMAk [28^y + 21^r  + 15^m + 1^a ]

6.ýATYRmak [1^a  + 24^t  + 28^y + 21^r  ]

Üç harplylar:

7.ýATYrmak [1^a  + 24^t  + 28^y ]

8.ÝATyrmak [29^ý  + 1^a  + 24^t ]

9.ÝATyrmak [29^ý  + 1^a  + 24^t ]

Iki harplylar:

10.ýatyrmAK[1^a + 13^k ]

11.ýatyrmAK[1^a + 13^k ]

12.ýATyrmak [1^a  + 24^t ]

13.ýATyrmak [1^a  + 24^t ]

14.ýATyrmak [1^a  + 24^t ]

15.ýatYRmak [28^y + 21^r ]

 

 

 

5. “Türkmen” [24^t + 26^ü + 21^r + 13^k  + 15^m + 5^e + 16ⁿ ]

 

Sözüň daş görnüşine seredeniňde, “türk” [24^t  + 26^ü + 21^r  + 13^k ] we “men” [15^m + 5^e + 16ⁿ ] leksik böleklerden ybarat ýaly bolup görünse-de, aşakdaky ýaly nano ülňüleri toplamak mümkindir:

Alty harplylar:

1.tÜRKMEN [26^ü + 21^r  + 13^k  + 15^m + 5^e + 16ⁿ ]

Bäş harplylar:

2.tÜRKME [26^ü + 21^r  + 13^k  + 15^m + 5^e]

Dört harplylar:

3.TÜRKmen [24^t  + 26^ü + 21^r  + 13^k]

Üç harplylar:

4.TÜRkmen [24^t  + 26^ü + 21^r ]

5.tÜRKmen [26^ü + 21^r  + 13^k]

6.türkMEN [15^m + 5^e + 16ⁿ ]

7.türkMEN [15^m + 5^e + 16ⁿ ]

Iki harplylar:

8.tÜRkmen [26^ü + 21^r ]

9.türkMEn [15^m + 5^e ]

 

6. “Gyrgyz” [8^g + 28^y + 21^r + 8^g  + 28^y + 30^z ]

 

Sözüň daş görnüşine seredeniňde, “gyr” [8^g  + 28^y + 21^r  ] we “gyz” [8^g  + 28^y + 30^z ] leksik böleklerden ybarat ýaly bolup görünse-de, aşakdaky ýaly nano ülňüleri toplamak mümkindir:

Bäş harplylar:

1.GYRGYz [8^g  + 28^y + 21^r  + 8^g  + 28^y]

Dört harplylar:

2.gYRGYz [28^y + 21^r  + 8^g  + 28^y]

Üç harplylar:

3.GYRgyz [8^g  + 28^y + 21^r ]

4.GYRgyz [8^g  + 28^y + 21^r ]

5.gyrGYZ [8^g  + 28^y + 30^z ]

6.gyrGYZ [8^g  + 28^y + 30^z ]

Iki harplylar:

7.gYRgyz [28^y + 21^r ]

8.gyrgYZ [28^y + 30^z ]

 

7. “Saryrak” [22^s + 1^a + 21^r + 28^y + 21^r + 1^a + 13^k ]

 

Sözüň daş görnüşine seredeniňde, “sary” [22^s  + 1^a + 21^r + 28^y] we “rak” [21^r + 1^a + 13^k] leksik böleklerden ybarat ýaly bolup görünse-de, aşakdaky ýaly nano ülňüleri toplamak mümkindir:

Alty harplylar:

1.sARYRAK [1^a + 21^r + 28^y + 21^r + 1^a + 13^k ]

Dört harplylar

2.SARYrak [22^s  + 1^a + 21^r + 28^y]

3.sarYRAK [28^y + 21^r + 1^a + 13^k ]

Üç harplylar:

4.SARyrak [22^s  + 1^a + 21^r ]

5.sARYrak[1^a + 21^r + 28^y ]

6.sarYRAk [28^y + 21^r + 1^a ]

Iki harplylar:

7.sARyrak [1^a + 21^r ]

8.sarYRak [28^y + 21^r]

9.saryrAK [1^a + 13^k]

10.saryrAK [1^a + 13^k]

 

8. “Ýylgaý” [29^ý + 28^y + 14^l + 8^g + 1^a + 29^ý]

 

Sözüň daş görnüşine seredeniňde, “ýyl” [29^ý  + 28^y + 14^l ] we “gaý” [8^g + 1^a + 29^ý] leksik böleklerden ybarat ýaly bolup görünse-de, aşakdaky ýaly nano ülňüleri toplamak mümkindir:

Bäş harplylar:

1.ýYLGAÝ[28^y + 14^l + 8^g + 1^a + 29^ý]

Dört harplylar:

2.ýYLGAý [28^y + 14^l + 8^g + 1^a]

Üç harplylar:

3.ÝYLgaý [29^ý  + 28^y + 14^l ]

4.ýylGAÝ [ 8^g + 1^a + 29^ý]

5.ýylGAÝ [ 8^g + 1^a + 29^ý]

Iki harplylar:

6.ýylgAÝ [1^a + 29^ý]

7.ýylgAÝ [1^a + 29^ý]

 

9. “Nyýaztagan” [16ⁿ + 28^y + 29^ý + 1^a + 30^z + 24^t + 1^a + 8^g + 1^a + 16ⁿ]

 

Sözüň daş görnüşine seredeniňde, “nyýaz” [16ⁿ + 28^y + 29^ý + 1^a + 30^z] we “tagan” [24^t + 1^a + 8^g + 1^a + 16ⁿ] leksik böleklerden ybarat ýaly bolup görünse-de, aşakdaky ýaly nano ülňüleri toplamak mümkindir:

Sekiz harplylar:

1.nyÝAZTAGAN [29^ý + 1^a + 30^z + 24^t + 1^a + 8^g + 1^a + 16ⁿ]

Bäş harplylar:

2.NYÝAZtagan [16ⁿ + 28^y + 29^ý + 1^a + 30^z]

3.nyýazTAGAN [24^t + 1^a + 8^g + 1^a + 16ⁿ]

Dört harplylar:

4.nyýaztAGAN [1^a + 8^g + 1^a + 16ⁿ]

Üç harplylar:

5.nyÝAZtagan [29^ý + 1^a + 30^z ]

6.nyÝAZtagan [29^ý + 1^a + 30^z ]

7.nyÝAZtagan [29^ý + 1^a + 30^z ]

8.nyýaztAGAn [1^a + 8^g + 1^a ]

9.nyýaztAGAn [1^a + 8^g + 1^a ]

10.nyýaztaGAN [8^g + 1^a + 16ⁿ]

11.nyýaztaGAN [8^g + 1^a + 16ⁿ]

Iki harplylar:

12.nyýAZtagan [1^a + 30^z ]

13.nyýAZtagan [1^a + 30^z ]

14.nyýaztAGan [1^a + 8^g ]

15.nyýaztAGan [1^a + 8^g ]

 

10. “Barada” [2^b + 1^a + 21^r + 1^a + 4^d + 1^a ]

 

Sözüň daş görnüşine seredeniňde, “bar” [2^b + 1^a + 21^r ] we “ada” [1^a + 4^d + 1^a ] leksik böleklerden ybarat ýaly bolup görünse-de, aşakdaky ýaly nano ülňüleri toplamak mümkindir:

Bäş harplylar:

1.bARADA [1^a + 21^r + 1^a + 4^d + 1^a ]

Dört harplylar:

2.BARAda [2^b + 1^a + 21^r + 1^a ]

Üç harplylar:

3.BARada [2^b + 1^a + 21^r ]

4.BARada [2^b + 1^a + 21^r ]

5.BARada [2^b + 1^a + 21^r ]

6.bARAda [1^a + 21^r + 1^a ]

7.bARAda [1^a + 21^r + 1^a ]

8.bARAda [1^a + 21^r + 1^a ]

9.barADA [1^a + 4^d + 1^a ]

10.barADA [1^a + 4^d + 1^a ]

11.barADA [1^a + 4^d + 1^a ]

Iki harplylar:

12.bARada [1^a + 21^r ]

13.bARada [1^a + 21^r ]

 

Geljekde türkmen dil biliminde nanomorfologiýanyň esasy aýratynlyklary giňişleýin derňelip, sözüň içinden çykan sözlemler, söz düzümleri, sözler, goşulmalar içgin we hemmetaraplaýyn öwreniler.

 

(dowamy bar)