Kökenini bizzat kendisinden, yani sözden alan bir sözlüğün hayatımızdaki yeri son derece büyüktür. Aslında sözlük, gece gündüz durmadan ders veren deneyimli bir öğretmene benzer.
Sözlük hazırlama işi — yani leksikografi — en zahmetli ve sabır isteyen uğraşlardan biridir. Bu yüzden halk arasında bu iş “iğneyle kuyu kazmak” deyimiyle özdeşleştirilir.
Ve işte bir sözlük daha: İngilizce–Türkmence Makul Sözlük.
Türklerin kadim geleneğine uyarak bu eseri “Bereketli olsun!”, “Devamı gelsin!” dilekleriyle karşılamak yerinde olur.
Türkçe sözlükçülük alanına kazandırılan bu yeni eserin hazırlanmasında emeği geçenleri, özellikle Dr. Döwran Orazgylyjow ve ekibini gönülden tebrik ediyor, kendilerine gelecekte de başarılar diliyorum.
Türkmen sözlükçülüğünün kökleri
Türkmen sözlükçülüğünün tarihi oldukça eskiye dayanır. Bilindiği üzere, Türkmen dilinin açıklamalı sözlüklerinin temelinde Mahmut Kaşgarlı’nın büyük eseri “Divanü Lugat-it Türk” yer almaktadır. Bu, eski Türk edebiyatının en önemli ve değerli örneklerinden biridir.
1958 yılında dilbilimci Sapar Ahally, Türkmen dilbiliminde sözlükle ilgili ilk bilimsel çalışmalardan birini kaleme almıştır.
Zaman değiştikçe sözlükler de çağın gereklerine göre değişmekte ve türleri çoğalmaktadır: açıklamalı sözlük, doğru yazım sözlüğü, terim sözlüğü, ağız (lehçe) sözlüğü, kökenbilim (etimoloji) sözlüğü, iki dilli ve çok dilli sözlükler vb.
Türkmen sözlükçülüğünde ilk iki dilli sözlükler Rusça–Türkmence olarak hazırlanmıştır. Bu alanda Türkmen sözlükçülüğü oldukça zengin bir deneyime sahiptir.
Bu bağlamda, 77.000 madde içeren iki ciltlik “Büyük Rusça–Türkmence Sözlük” (Moskova, 1986) önemli bir örnektir.
Bağımsızlık sonrası iki dilli sözlükler
Bağımsızlıktan sonraki yıllarda İngilizce–Türkmence ve Türkmence–İngilizce sözlüklerin hazırlanması daha da hız kazanmıştır.
Bu türün en güzel örneklerinden biri de **“İngilizce–Türkmence Makul Sözlük”**tür.
Sözlük hazırlama işi en zor uğraşlardan biridir; boşuna “iğneyle kuyu kazmak” denilmemiştir.
İki dilli bir sözlük, iki kanatlı bir kuşa benzer; her kanat bir dili temsil eder. Bu iki kanat eşit ve uyumlu bir şekilde çırpılmazsa, kuş hedefine ulaşamaz.
Başka bir deyişle, iki dilli bir sözlüğün hazırlanması ancak her iki dili (burada İngilizce ve Türkmence) iyi bilmekle mümkündür.
Sözlük maddeleri
Bir sözlüğün temel birimi sözlük maddesidir (ya da “madde başı”). Makul Sözlükte her madde bir kavramı temsil eder.
Örneğin: 1) ab initio, 2) above, 3) abduct — bunların her biri ayrı bir sözlük maddesidir.
abandon, abandonment, abate, abatement, abet, abetment gibi sözcükler ise aynı kökten türemiş kelimelerin nasıl ilişkilendirildiğini gösterir.
Bu nedenle, sözlük hazırlamanın ilk ve en önemli adımı doğru madde seçimidir.
Makul Sözlükte kaynak dil İngilizcedir ve maddelerin doğru seçildiği açıkça görülmektedir.
Madde başından sonra gelen kısım açıklama (anlamlandırma) bölümüdür.
Örneğin bird – guş (n.) ve bird-house – ketek (n.) örneklerinde, guş ve ketek sözcükleri anlam karşılıklarını oluşturur.
Bu açıdan da İngilizce–Türkmence Makul Sözlük’ün açıklamaları doğru ve yerindedir.
Yaklaşık 16.500 sözlük maddesi içeren bu eser, bugüne kadar hazırlanan en kapsamlı çalışmalardan biridir.
Sözlük, hem dilbilimciler hem de öğretmenler için değerli bir kaynak olacaktır.
Ayrıca İngilizce ve Türkmence öğretmenlerinin masasında hak ettiği yeri alacak,
çevirmenler için de iki dil arasında “üçüncü bir el” olarak hizmet edecektir.
Bu sözlük; gençlere, özellikle lise öğrencilerine, üniversite öğrencilerine, yüksek lisans ve doktora araştırmacılarına, ayrıca yabancı iş insanlarına, turistlere, hukukçulara, çeşitli meslek sahiplerine ve dil meraklılarına da yararlı olacaktır.
Lexicografi üzerine bir düşünce
Deneyimli sözlükçülerin paylaştığı kısa ama anlamlı bir görüş vardır:
“Söz, tükenmeyen ve sürekli gelişen bir hazinedir. Bu yüzden hiçbir sözlük tamamlanmış sayılmaz.”
Bu düşünceden yola çıkarak, gelecekteki baskılar için yazarlara faydalı olabileceğini düşündüğüm bazı önerilerimi paylaşmak isterim:
- Diğer sözlüklerde olduğu gibi başta “Sözlüğün Yapısı Hakkında” başlıklı bir bölüm yer alsaydı ve burada İngilizce–Türkmence Makul Sözlük’ün hazırlık ilkeleri hakkında genel bilgi verilseydi, daha kullanışlı olurdu. Önceki sözlüklere de atıf yapılabilirdi.
- Gelecekteki baskılarda kelimelerin doğru telaffuzlarının da verilmesi yararlı olur.
Yazarlar İngilizceyi iyi bildiklerinden bu detayı atlamış olabilirler, ancak İngilizceyi yeni öğrenen Türkmen okuyucular için telaffuz büyük önem taşımaktadır. - Sözlük maddelerinin örnek cümlelerle desteklenmesi sözlüğün kalitesini daha da artıracaktır.
- Bazı sayfalarda teknik hatalar ve tekrar eden kelimeler yer almaktadır.
Örneğin 388. sayfadan birkaç örnek:
- straightway curve – gonuburçly öwrüm (n.)
- strange – ýat, nätanyş, nämälim, täsin, adaty däl, birhili, geň, del, birhili (adj.)
- stranger – daşary ýurtly, näbelet, saýry, nätanyş, keseki, ýat, gaýry ýurtly, saýry (n.)
- strained muscle – muskul dartylmasy, şiniň süýnmegi (n.)
- strange looking model – üýtgeşik görnüşli nusga (araçla ilgili)
- stream – akym (n.), syrykmak (v.), çüwdürmek (v.), akmak (v.), akdyrmak (v.), akar (n.), dökülmek, guýmak, çüwdürmek, kükemek, burk urmak (v.)
- street races – köçe ýaryşlary (n.)
- Sözlükteki bilgi doğruluğuna dikkat edilmelidir.
Örneğin, S. Frederick Starr 2025 baskısının önsözünde Türkmenistan nüfusu için “yaklaşık yedi milyon” ifadesini kullanmıştır.
Oysa Cumhurbaşkanı Serdar Berdimuhamedov, 2023’te yayımlanan “Gençler – Vatanın Dayanağıdır” adlı kitabının 37. sayfasında, 17 Aralık 2022 nüfus sayımına göre 7.057.841 kişi olarak resmi bilgiyi vermiştir.
Bu tür veriler her zaman doğru kaynaklardan alınmalıdır. - Giriş bölümünde dilbilimci Amangeldi Baygeldiyev’in değerli düşüncelerine yer verilmiştir.
Ancak yazarın “Türkmenistan’da sözlük çalışmaları, Bilimler Akademisi’nin kurulduğu 1950’li yıllarda başlamıştır.” görüşüne katılmıyorum.
Çünkü 1950 yılına kadar yaklaşık on sözlüğümüz mevcuttur.
Türkmen sözlükçülüğünde iki dilli ilk sözlük olan Rusça–Türkmence Sözlük, I.A. Belyaev tarafından hazırlanmış ve 1913 yılında yayımlanmıştır.
Ayrıca Giriş bölümündeki bazı cümleler, doğrudan Türkmenceden çevrilmiş izlenimi vermektedir.
Örneğin:
“Bilimin, tekniğin ve dijital sistemin kazanımlarının geniş şekilde uygulanması, milli ekonominin sürdürülebilir gelişmesine katkı sağlamaktadır.”
Bu cümledeki “kazanımların geniş şekilde uygulanması” ve “sürdürülebilir gelişmeye katkı sağlamaktadır” ifadeleri anlam bakımından yetersizdir.
Benzer şekilde, “dil köprüsü” ifadesi de Türkmen dilinin doğru yazımına tam olarak uymamaktadır.
Bu ve benzeri teknik ya da küçük dil hataları İngilizce–Türkmence Makul Sözlük’ün değerini asla düşürmez; aksine, gelecekteki baskıların daha da mükemmel hale gelmesine katkı sağlar.
Berdi Sariyev
Ankara Üniversitesi öğretim üyesi,
Filoloji Bilimleri Doktoru
Kaliforniyalı Türkmen Âlim: Makul Sözlük, dünya Türkmenleri için ortak bir referans noktasıdır.